رضا شبانکاره
گزارش تحلیلی – انتقادی «هامون» درباب جایگاه اجتماعی سالمندان در استان بوشهر
از کهنسالان و بازنشستگان در کنار کودکان، به عنوان آسیب پذیرترین اقشار جامعه یاد می شود و در دهه های اخیر توجه یی ویژه به خصوص در کشورهای پیشرفته به آنها شده است.
طبق دستورالعمل سازمان بهزیستی سالمند به فردی اطلاق می شود که بیش از ۶۰ سال سن داشته و به علت عوارض افزایش سن و تغییرات فیزیولوژیک نیاز به مراقبت و توانبخشی دارد. از نظر سنی سه گروه سالمند جوان (۷۰-۶۰)، میانسال (۸۰-۷۱) و پیر (۸۱سال به بالا) وجود دارد. همچنین از نظر میزان وابستگی به سه گروه سالمند مستقل، نیمه مستقل و وابسته تقسیم می شوند.
آنتونی گیدنر در کتاب جامعه شناسی، پیری را این گونه تعریف کرده است: «…پیر شدن در گذشته با تغییر شکل طاهری و توانایی های جسمانی تشخیص داده می شد نه با سن زمانی. پیری امروز یک تعریف قانونی دارد، به این معنا که به سنی اطلاق می شود که در آن اکثر مردم از کار بازنشسته می شوند و از انواع خاصی از مزایای رفاهی، مانند حقوق بازنشستگی، برخوردار می گردند.»
وی معتقد است از دست دادن خویشاوندان و دوستان، جدایی از فرزندان در مواردی که به جای دیگری رفته اند، و از دست دادن شغل، همه می تواند زیان فیزیکی زیادی بر شخص سالمند وارد سازد.
«در جوامع سنتی، پیران معمولن از احترام زیادی برخوردارند. در میان فرهنگ هایی که طبقه بندی سنی داشتند (ریش سفیدان) در مورد مسایل مهم جامعه به طور کلی نفوذ زیادی داشته و اغلب سخن آخر را می گفتند. برعکس، در جوامع صنعتی و مدرن، پیران معمولن چه در خانواده و چه در جامعه ی بزرگتر فاقد اقتدار هستند. ممکن است پس از بازنشستگی فقیرتر باشند. … انتقال به طبقه ی سنی ریش سفید در فرهنگ سنتی اغلب نشانه ی اوج منزلتی بود که یک فرد- حداقل یک مرد- می توانست کسب کند. در جوامع صنعتی، بازنشستگی معمولن نتایجی کاملن برعکس به همراه می آورد. برای پیران که دیگر با فرزندانشان زندگی نمی کنند و از عرصه ی اقتصادی بیرون رانده شده اند ثمربخش ساختن دوره ی پایانی حیاتشان آسان نیست.یکی از عمده ی افراد سالمند حفظ استقلال، آزادی حرکت وتوانایی مشارکت کامل در دنیای اجتماعی است»
سالمندی و مسایل مربوط به آن یکی از مهمترین مولفه های تشکیل دولت رفاه در دوران معاصر است.
محمد زاهدی در کتاب «توسعه و نابرابری» می نویسد: «سیاست های سنجیده و هوشمندانه ای در زمینه دست کم حداقل استاندارد زندگی برای همه و ارتقای برابری در فرصت های زندگی دلالت دارد.» وی براین باورست: « به طور کلی پنج زمینه اصلی که دولت رفاه به مفهوم قرن بیستمی را شامل می شود، عبارتند از: ۱) حمایت از سالمندان ۲) بیمه اجتماعی ۳) تامین اجتماعی خانواده ۴)زمینه سازی گسترش فرصت های شغلی ۵) مراقبت های پزشکی. بنابراین اصل حمایت از سالمندان یکی از مهمترین زمینه های شکل گیری دولت رفاه در آستانه قرن بیستم بوده است، از سوی دیگر سایر زمینه های شکل گیری دولت رفاه نیز بی ارتباط با مساسل سالمندان نیست.»
متاسفانه در ایران طرح های منسجی در راستای اعمال برنامه ریزی دولت رفاه وجود ندارد، اما بهزیستی بخشی از خدماتش را به سالمندان اختصاص داده است. به نوعی می توان از این نهاد به عنوان تنها حامی سالمند در ایران نام برد.
حیدر عزیزنژاد مدیرکل بهزیستی استان بوشهر در گفت و گو با خبرگزاری فارس می گوید: « بر اساس سرشماری سال ۸۵ حدود ۷.۲ درصد جمعیت ایران سالمند هستند، و در این میان ۵.۵۱ درصد جمعیت استان بوشهر سالمند است» وی هم چنین اظهار داشت: «۶.۸ درصد جمعیت سالمند استان شهر نشین و ۸.۲ درصد ساکن روستاها هستند»
عزیزنژاد با بیان اینکه بر اساس سرشماری سال ۸۵ جمعیت سالمندان استان بوشهر ۴۸ هزار و ۸۲۲ نفر بوده است، گفت: بهداشت، سلامت، درآمد، حمل و نقل و رفع تنهایی از مهمترین نیازهای سالمندان است.
به گزارش ایرنا، دکتر غلامرضا حیدری رییس دانشگاه علوم پزشکی بوشهر نیز گفته است: «جمعیت سالمند استان بوشهر از شاخص کشوری ۵/۱درصد کمتر است. درحالی که ۳/۷درصد جمعیت کشور سالمند هستند این شاخص در استان بوشهر شش درصد جمعیت را به خود اختصاص داده است.
اما وی یادآور می شود براساس پیش بینی انجام شده تا سال ۱۴۰۶شمسی جمعیت سالمندی استان بوشهر در صورت ادامه روند موجود به سه برابر افزایش خواهد یافت.این امر ضرورت برنامه ریزی برای توسعه زیرساخت ها برای خدمت رسانی در بخش های بهداشتی و درمانی و خدمات رفاهی به این قشر را بیشتر کرده است.»
رییس دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بر این باور است: «در استان بوشهر از نظر زیرساخت ها و طب سالمندی با ضعف های زیادی روبه رو هستیم و در موضوع تغذیه نیز مشکلات جدی وجود دارد. از دوران میان سالی به دلیل اینکه نتواسته ایم در نظام شبکه خود برنامه های متناسب را ایجاد کنیم و نیروی انسانی مورد نیاز نیز تربیت نشده است شاهد بیماری های مزمن هستیم. »
نسرین غلامزاده کارشناس روانشناسی بالینی و کارشناسی ارشد علوم تربیتی در گفت و گو با هامون تعداد سالمندان تحت پوشش بهزیستی تنگستان را ۳۱۷ نفر ذکر می کند و خاطرنشان می نماید سالمندان شناسایی شده دارای معلولیت که نیاز به خدمات توانبخشی دارند، ۱۰۵ نفر می باشد.
این کارشناس حوزه ی توانبخشی بهزیستی تنگستان در پاسخ به این پرسش هامون که این نهاد به عنوان نماینده دولت در امور ساماندهی وضعیت سالمندان در شهرستان چه خدماتی به این قشر ارایه می دهد، می گوید: « در دفتر سالمندان دو طرح اجرا می شود:۱) طرح توانمندسازی سالمندان در شبکه شهری و روستایی:
این طرح به منظور آموزش شیوه زندگی سالم در تمامی ابعاد و سازگاری سالمند با دوران سالمندی و نهایتن دستیابی سالمند به یک زندگی سالم و موفق تدوین و ارایه می شود، که در قالب چند جلد کتابچه هست که در روستاها و شهر طی دوره های خاصی به سالمندان آموزش داده شده است. مثل ورزش های دوران سالمندی، تغذیه و بیماری های این دوران.
وی از طرح توانبخشی مبتنی برجامعه (CBR) نیز یاد می کند. وی می گوید در زمینه حمایت از سالمندان و خدماتی که به ایشان ارایه می گردد شامل تحویل وسایل توانبخشی مانند عصا، ویلچر، واکر، سمعک، باطری سمعک و وسایل بهداشتی را شامل می شود. غلامزاده متذکر می شود: «با توجه به طرح cbr که پیش ازین از آن صحبت شد حتا سالمندانی که تحت پوشش هر نهاد و ارگان و دارای معلولیت باشند، در این طرح که شناسایی شوند از کلیه خدمات آموزشی و توانبخشی بهره میگیرند.»
این کارشناس حوزه ی توانبخشی بهزیستی تنگستان می گوید: «در این شهرستان هیچ مرکز نگهداری سالمند وجود ندارد و دو مرکز شبانه روزی سرای سالمندان بوشهر و برازجان، با توجه به ظرفیت شان، نیازهای این شهرستان را پوشش می دهند. وی خاطرنشان می کند: «متاسفانه به دلیل کمبود جا و ظرفیت محدود، تعدادی از سالمندان پشت نوبت سرویس دهی هستند »
نسرین غلامزاده، توجه به مبلمان شهری ویژه ی سالمندان و معلولین را از نیازهای ضروری جامعه ی شهری تنگستان می داند و متذکر می شود: توجه وبژه ای در این موارد لازم است: «دسترسی به خدمات بهداشتی و اجتماعی- توانمندسازی وایجادفرصتهای برابردرکسب درآمد- توجه به ایاب وذهاب و مناسب سازی اماکن عمومی – توجه به به زندگی فرهنگی واجتماعی ( ورزش ،اوقات فراغت،تفریحات و…) و توجه به آموزش، مسکن و اطلاعات برای ارتقا سطح کیفی و کمی زندگی در دوران سالمندی.
این کارشناس روانشناسی بالینی یادآور می شود با توجه به قوانین ملی و جهانی موجود در زمینه دسترسی ها برای معلولین و سالمندان، هنوز هم مبلمان و طراحی های شهری، مناسب حضور این قشر بزرگ از جامعه نیست.
غلامزاده بر این باورست لزوم عام نگری در مفهوم مناسب سازی مبلمان شهری باید مورد توجه جدی مردم، مراکز درمانی و رفاهی و تجاری و مدیران شهری و استانی قرار گیرد.
این مشکلات به گمان من برای سالمندان و یا افراد معلول به شدت آزار دهنده است و فرد را از حضور اجتماعی مستمر و فعال باز می دارد.
۱) سالمندی که عصازنان وبه زحمت از پله های مسجد بالا می رود.
۲) معلول ویلچری بدون همراه، مدت زیادی در حاشیه خیابان منتظر توجه وسیله نقلیه برای انجام یک سفر کوتاه شهری می باشد.
۳) فردی که با نفس های تند و برافروخته از پله های پرشیب ساختمان عمومی بالا می رود .
۴) خط کشی عابرپیاده به جوی آب منتهی می شود .
۵) مطب پزشک متخصصی در طبقه فوقانی ساختمان ۳ طبقه، بدون آسانسور و تصور دسترسی از طریق چندین پله !!
به گفته ی این کارشناس، این مسایل نشان می دهد که مناسب سازی و طراحی باید همگانی بوده و باید شهر برای همه ی افراد به راحتی قابل دسترس باشد.
ابراهیم افشار، از فرهنگیان بازنشسته ی هم استانی در همین زمینه در گفتگو با هامون می گوید: «در مورد اختصاص مراکز رفاهی و تفریحی جهت سالمندان و بازنشستگان چیزی در نظر گرفته نشده، استاندار و فرمانداران و شهرداران محترم موظفند برای رفاه حال این قشر، چاره ای بیاندیشند تا ساعات آخر عمر خود را با خاطره یی شاد بگذارنند» وی بر این باورست:« افزایش و توسعه ی فضاهای سبز البته با اختصاص امکانات رفاهی مناسب و کافی در این مراکز، کمک بزرگی به نشاط وخلاقیت و حضور ِ اجتماعی همه به خصوص سالمندان و بازنشستگان می شود. سالمندان که عمری را گذرانده اند به هوای تازه و فضای سبز قانع نمی شوند بل که به مراکز رفاهی نظیر اتاق مطالعه و سرگرمی های مخصوص آنها نیاز دارند و مکمل هم هستند. این بازنشسته ی فرهنگی هم استانی معتقد است: «پارک های موجود در استان وصف الحال شهروندان سالمند و بازنشسته نیست. جای استراحت و نشستن مناسب در فضاهای سبز به خصوص در شهرستان های استان مناسب نیست. سالمندان لازم دارند که در مسبر باد و باران و آفتاب نباشند که در پارک های شهرستان های استان چنین چیزی به شکل مناسب و حتا حداقلی نیز پیش بینی نشده است.
ابراهیم افشار در ادامه ی گفت و گوی خود با هامون، مساله ی بیمه و هزینه های سرسام آور بهداشتی و درمانی سالمندان و بازنشسته گان را مطرح می کند و از فضاهای نامناسب مراکز درمانی و پزشکی انتقاد دارد. وی می گوید: «مساله بیمه و ویزیت دکتر و خرید دارو و عمل های جراحی معضلی بزرگ و کشنده است. اغلب دیده شده که بیماران سالمند از گرانی دارو و ویزیت دکتر و بخصوص مراجعه به مطلب و آشیانه ی دکترها رنج می برند. از یک سو گرانی و از سوی دیگر اغلب مطب ها فاقد آسانسور بوده و بیماران از رفتن به مطب خودداری می کنند. عدم وجود دکترهای متخصص در شهرستان ها و دوری از مرکز استان خود مشکل تر از مشکلات دیگر است»
غلامزاده در باب بهداشت روان سالمندان نیز به هامون می گوید:«این مهم نقش مهمی در کیفیت زندگی افراد خصوصن سالمندان بازی می کند، که در ایران به آن توجه لازم نمی شود. بنابراین توجه به مسایل و احتیاجات عاطفی و اوقات فراغت را می توان اشاره نمود که بیشتر مورد غفلت قرار گرفته است در این زمینه می توان راهکارهایی ارایه داد.»وی می گوید: «با توجه به این که دوران سالمندی علاوه بر ناراحتی های جسمی که برای سالمندان عمومن به همراه دارد، احساس افسردگی را نیز برای آنان در پی دارد. این قشر، از احساس بطالت و بیکاری و برکنار ماندن از زندگی اجتماعی رنج می برند.»
نسرین غلامزاده نیز می گوید: «برای رفع این احساسات باید برنامه های جمعی برای سالمندان در نظر گرفت. مثلن سالمندان با هم به مطالعه روزنامه و مجله بپردازند، به گردش ها و سفرهای کوتاه دسته جمعی بروند و مورد مشورت قرار گیرند. تشکیل کانون سالمندان و وجود یک پارک مناسب سازی شده برای حضور این عزیزان، از دیگر راهکارهای غلیه بر این دوران می باشد. »
طاهره اکبری نیز در سال ۱۳۸۱در پژوهشی که به بررسی افسردگی در سالمندان استان بوشهر پرداخته بود، معتقد است: «افسردگی از جمله اختلالات شایع روانپزشکی می باشد. از یافته های مطالعه چنین بر می آید که شیوع افسردگی در افراد سالمندان در استان بوشهر بالاست و جنسیت زن، وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین، جدا زندگی کردن را می توان از جمله عوامل خطر برای این نکته دانست.»