مقدمه: استان بوشهر به‌علت قرار گرفتن در ساحل استراتژیک خلیج فارس، صادرات و واردات دریایی، صنعت صیادی، وجود ذخایر نفت و گاز (پارس جنوبی و شمالی)، کشاورزی و نخلداری و وجود نیروگاه هسته‌ای از اهمیّت راهبردی و اقتصادی برخوردار است؛ به گونه‌ای که پایتخت انرژی ایران لقب گرفته است. شناسایی مسائل و موانع توسعه استان بوشهر می تواند نقش های برای دولتمردان ترسیم کند که با تمرکز بر آن، توسعه استان را با سرعت بیشتری رقم بزند. گزارش حاضر، منعکس کننده مهمترین نظرات نخبگان و صاحبنظران در خصوص مسائل اساسی استان می باشد که توسط «اتاق فکر استان بوشهر» تهیه و تدوین شده است. گزارش حاضر مهمترین مسائل استان را بر اساس مصاحبه های فردی حضوری و غیرحضوری، برگزاری جلسات گروهی مجازی با فعالان اجتماعی، صاحبنظران و نخبگان دانشگاهی و غیردانشگاهی استان بوشهر تهیه شده است. جهت تهیه این گزارش از نظرات متخصصین در حوزه های گوناگون استفاده شده است.
اتاق‌های فکر استانی در پی نهادینه‌سازی مشارکت و همفکری کلیه فرهیختگان جامعه ایرانی و ورود اندیشه‌ها و خواست‌های آنان به چرخه سیاستگذاری عمومی است. فعالیت‌های اتاق فکر استانی مبتنی بر جمع‌بندی نظرات کارشناسی خبرگان استانی و تمرکز بر مدیریت دانش خبرگی است. اتاق فکر استانی به جای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات، با توجه به مدل هرم مدیریت دانش، صرفاً به جمع‌بندی نظرات تحلیلی نهایی و کاربردی تمرکز خواهد کرد. مدل اجرایی انجام این وظیفه سه‌جانبه‌گرا است؛ بدین مفهوم که در جلسات اتاق فکر از خبرگان دولتی، کارشناسان دانشگاهی و ذی‌نفعان (نخبگان ملی و محلی) دعوت به عمل می‌آید. ذی‌نفعان گروه‌هایی نظیر کارآفرینان، تولیدکنندگان، انجمن‌های صنفی، سازمان‌های داوطلبانه، افراد ذی‌نفوذ اجتماعی و فرهنگی و سایر نخبگان را شامل می‌شود.
سامان اتاق‌های فکر استانی از طریق همکاری و اراده مشترک مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شکل گرفته است و شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی ملتزم به انتشار و انتقال ایده‌های سیاستی شکل‌گرفته در این اتاق‌های فکر به سیاست‌گذاران ملی و منطقه‌ای است. مدیر اتاق فکر استان بوشهر بر عهده دکتر عبدالمجید مصلح می باشد و متن های تولید شده در این اتاق فکر در وبسایت شمس؛ شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی کشور به آدرس www.NPPS.ir منتشر می شود.
یک. عدم دسترسی استان به شبکه حمل و نقل ریلی سراسری
فقدان راه آهن در استان بوشهر باعث شده است که این استان نتواند نقش برجسته خود در توسعه و رونق اقتصادی کشور را به خوبی ایفا نماید. وجود شبکه گمرکی وسیع در استان و لزوم دسترسی سریع به پس کرانه های خلیج فارس به منظور حمل و نقل کالا و سرمایه گذاری های عظیم در پارس جنوبی و صنایع جنبی مختلفی که امکان گسترش آنها وجود دارد(بویژه پتروشیمی) ضرورت حمل و نقل ریلی را روزافزون می کند. لزوم ارتباط گسترده تر استان بوشهر با مناطق میانی کشور و استفاده متقابل از مزیت های موجود در این مناطق و استان های همجوار با آنها، به ویژه استفاده استان بوشهر از امکانات گسترده استان های فارس و اصفهان برای توسعه صنعتی و اقتصادی متکی به امکانات داخلی کشور و صدور کالاهای تولیدی این استان ها و پیوند دادن مزیت های تولیدی موجود در این سه استان و نیز منابع موجود در آنها با یکدیگر و رشد سریع صنعت و تجارت در مجموعه این سه استان می تواند از طریق دسترسی به راه آهن میسر شود.
دو. فقدان تاسیسات کافی مهار آب های سطحی و کاهش آبهای زیرزمینی
خشکسالی متمادی چندسال اخیر منابع آب استان را در وضعیت بحرانی قرارداده است. تأمین بیش از ۸۵ درصد از منابع استان از استان های همجوار و رخدادن خشکسالی همزمان در استان بوشهر و فارس به شدت منابع آبی استان را تحت فشار قرار داده است. هدر رفت بیش از هشت میلیارد متر مکعب آب از نه میلیارد متر مکعب آب ورودی به استان در طول سال که بدون استفاده تبخیر شده یا به دریا می ریزند. از طرفی هدر رفتن این میزان آب درحالی است که در استان بوشهر بیش از ۱۳ هزار حلقه چاه مجاز پروانه دار و غیرمجاز بدون پروانه برای بیرون کشیدن آب از اعماق زمین حفر شده و هر سال نیز به دلیل کاهش سطح آب سفره های زمینی چند متر برعمق چاه ها افزوده و میزان منابع آب زیرزمینی استان کاسته می شود. همچنین به دلیل کمبود سازه های کنترل سیلاب، طرح های تغذیه مصنوعی، سدها و بندهای ذخیره آب بارندگی های شدیدباعث طغیان رودخانه ها و جاری شدن سیل می شود.
سه.نبود یک بندر پیشرفته با ظرفیت مناسب برای فعالیت های بندری وسیع
جغرافیای کرانه ای به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاخصه‌های توسعه و پیشرفت سرزمینی است، همین امر موجب شده که توسعه و پیشرفت و عمران و آبادانی‌ها در کنار آب‌ها و رودخانه‌ها صورت بگیرد. اقتصاد کرانه‌ای در توسعه و رشد اقتصادی یک کشور نقش بسیار مهمی دارد و بسیاری از کشورها که دارای ساحل و کرانه هستند دارای تولید ناخالص بالایی از طریق اقتصاد کرانه‌ای هستند. استان بوشهر به دلیل دارا بودن سواحل گسترده و دسترسی به خلیج همیشه فارس، از ظرفیت‌های بسیار زیادی برخوردار است که می تواند از مزیت های اقتصاد کرانه ای بهره ببرد، اما تاکنون میسر نشده است. یکی از دلایل آن عدم برخورداری استان از یک بندر پیشرفته است، به نحوی که بتواند زمینه مناسب برای صادرات و واردات کالا در حجم بسیار وسیع را فراهم سازد.
۴.عدم وجود برنامه راهبردی در بخش کشاورزی
کشاورزی یکی از مهمترین ظرفیت های استان بوشهر است که دچار مشکلات اساسی است. پائین بودن ضریب مکانیزاسیون، روش های سنتی آبیاری، نبود زیرساخت در بخش کشاورزی، روش های نامناسب برداشت محصولات کشاورزی، عدم ارائه خدمات بیمه ای مؤثر، عدم ارائه تسهیلات مناسب جهت حمایت از کشاورزان، عدم برنامه جهت ارائه آموزش و مهارت افزایی به کشاورزان، عدم ایجاد ارزش افزوده از محصولات کشاورزی و خام فروشی برخی از محصولات کشاورزی از مشکلات اساسی این بخش است. تدوین نقشه جامع کشاورزی استان می تواند به حل این مشکلات کمک کند.
- عدم توسعه صنایع و خدمات گردشگری و تفریحی
استان بوشهر به واسطه دارا بودن بیشترین مرز آبی با خلیج فارس و سواحلی زیبا، مردمانی خونگرم و مهمان نواز و آب وهوایی منحصر به فرد در چند ماه از سال دارای ظرفیت بسیار عظیمی در صنعت گردشگری و بالاخص گردشگری دریایی است. ظرفیت سواحل بوشهر، زمینه را برای توسعه ورزش‌ها و بازی های دریایی و آبی و تفریحات و سرگرمی‌های مختلف ایجاد نموده است، اما به دلیل عدم وجود زیرساخت ها و صنایع مرتب با گردشگری و تفریحی از جمله هتل چندان بهره ای از آن برده نشده است. بنابراین جهت رونق صنعت توریسم و گردشگری نیاز به سرمایه گذاری در این بخش هستیم.
شش. نبود نگاهی جامع و راهبردی در زمینه تبدیل بوشهر به منطقه آزاد و عملیاتی نشدن این مسأله
از دیرباز تاکنون بحث تبدیل بوشهر به منطقه آزاد مطرح بوده و هرگاه بحث از فرصت ها، شاخص ها و پتانسیل منطقه ای مناسب و موردنیاز مناطق آزاد به میان آمده استان بوشهر به واسطه داشته های بیشمارش در بین گزینه ها همواره رتبه اول را از حیث پتانسیل و فرصت کسب کرده و اولویت دار تلقی گردیده است. حال نکته و ضعف اساسی این است که همواره در عمل و تصمیمات عملیاتی این استان در اولویت توسعه و تبدیل آن به منطقه آزاد قرار نمی گیرد که این مسأله به خودی خود استان را به نوعی از حق طبیعی خود محروم می سازد. از سوی دیگر همواره در بحث توسعه مناطق آزاد در کشور، نبود نگاهی جامع و راهبردی در زمینه رسالت این مناطق و توسعه آنها به چشم می خورد.
۷.مشکلات فاضلاب در شهرهای ساحلی استان بوشهر
توسعه و پیشرفت هر منطقه‌ای با توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز مردم همراه است. یکی از مهمترین زیرساختارها، سیستم دفع فاضلاب است، که شهرهای استان بوشهر از این شاخص مهم عمرانی برخوردار نیستند. نقص سیستم فاضلاب در شهرهای استان بوشهر باعث شده است که شاهد ورود فاضلاب به دریا و اراضی کشاورزی باشیم، که خطرات زیست محیطی فراوانی را میتواند برای مردم ایجاد کند. تشکیل شبکه جمع‌آوری فاضلاب ضمن جلوگیری از آسیب به محیط زیست دریا، زیستگاه‌های آبزیان و اراضی کشاورزی می تواند به ساماندهی آبهای سطحی نیز کمک کند.
- ریزگردها در استان بوشهر
یکی از چالش های استان در زمینه تخریب زیست محیطی، پدیده ریزگردهاست. انتشار ریزگردها به خاطر عوامل مختلفی در منطقه توسعه پیدا کرده است، خشکسالی‌ها، کاهش بارش جوی و تأثیر آن بر میزان آبهای روان و رودخانه‌ها سبب شده تا بسیاری از مناطق به عنوان کانون‌های انتشار آن تبدیل شوند. مطالعات انجام شده نشان می دهد، که حدود ۸ کانون تولید ریزگرد در استان بوشهر وجود دارد که با توجه به وضعیت خشکسالی، پوشش گیاهی؛ جریان باد سبب ایجاد ریزگرد می‌شوند و آن مناطق یا مناطقی که جریان باد به آن سمت است تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
ریز گردها تاکنون آسیب‌های بسیاری به مردم این استان چه در حوزه سلامت و جانوران محلی و چه در بحث محیط‌زیست و مسائل اقتصادی وارد کرده‌اند. بنابراین لازم است که فعالیت های اجرایی برای تثبیت کانون های بحران صورت بگیرد.
تثبیت و کنترل کانون‌های ریزگرد و بحران تنها در صورتی مؤثر است که از تبدیل و توسعه مناطقی که در حال حاضر کانون بحران نیستند جلوگیری شود که این موضوع تنها با خودداری از کشاورزی و توسعه صنعتی و تجاری غیراصولی در شرایطی که کشور در خشکسالی طولانی مدت به سر می برد امکانپذیر است.
- عدم جذب و ماندگاری نیروهای نخبه
علیرغم وجود صنایع گوناگون در استان بوشهر و فرصت های عظیمی که در این استان برای خلق ثروت وجود دارد، اما شاهد هستیم که بسیاری از نخبگان بومی از این استان خارج شده و در شهرهای بزرگتر جذب می شوند. نبود امکانات، منابع و زیرساخت ها، عدم به کارگیری نخبگان در پستهای مدیریتی و عملکرد صنایع نفت و گاز استان می تواند از علل اصلی عدم جذب و ماندگاری نیروهای نخبه در استان است.
حضور صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و نیز صنعت انرژی هسته ای در استان می تواند زمینه را برای جذب نخبگان استان فراهم سازند، اما این صنایع با عملکرد جزیره ای، به اقتصاد محلی کمک شایانی نکرده اند و علیرغم امکانات و عوایدی که استان بوشهر در اختیار اقتصاد ملی قرار می دهد، عدم تعادل زیادی در بهره مندی استان بوشهر از اقتصاد ملی وجود دارد. برای کم کردن این عدم تعادل باید سعی شود اقتصاد محلی با صنایع نفت و گاز درگیر شود و این خود مراحلی دارد که اولین و ساده ترین مرحله آن درگیر کردن نیروی محلی با این صنایع است.
ده. عدم توسعه یافتگی مناطق ساحلی ومرزهای آبی استان؛ و عدم برنامه مناسب برای حفظ و نگهداشت آنها
مرکز استان یا سایر شهرستان ها، همواره شاهد مهاجرت مرزنشینان از مناطق ساحلی و مرزی استان و تجمع و اسکان آنها در شهرستان های نزدیک به مرکز بوده و همچنان گله مندی مرزنشینان سختکوش مرز از شرایط زندگی و اشتغال خود پا برجاست. توسعه مناطق مرزی آبی و ساحلی استان از منظر اشتغال و فراهم کردن زیرساخت های زندگی و کسب و کارهای مبتنی بر دریا و پتانسیل های آن، می تواند یکی از محورهای توسعه استان باشد، که در حال حاضر به دلیل کم توجهی به آنها نه تنها این مهم رخ نداده، بلکه مهاجرت افراد بومی این مناطق به شهرها یا حاشیه نشینی آنها، جامعه را با آسیب های جدی فرهنگی، اجتماعی و اشتغال روبرو ساخته است.