ریزگردها؛ مساله ای برای سلامت شهروندان استان بوشهر
ایرن واعظ زاده
هوا اصلی ترین و اساسی ترین عامل حیات جانداران بر روی کره ی خاکی می باشد که باید برای حفظ پاکیزگی آن مورد توجه بسیار واقع گردد.
چند سالی است که ریزگردها وقت و بی وقت برای ساکنان جنوب و جنوب غرب کشور به خصوص استان بوشهر، استان خوزستان و استان های همجوار ایجاد زحمت می کنند که این مزاحمت ها در فصول گرم سال چند برابر می شود تا جایی که گاه برای روزهای متوالی مردم را از اموراتی مانند اشتغال، تحصیل و انجام بسیاری از کارهای ضروری روزمره باز داشته و عرصه ی زندگی را بر شهروندان تنگ می نماید.
وجود ریزگردها از دو منشا داخلی و خارجی سرچشمه می گیرد که هم از طریق کشورهای همسایه (عراق و عربستان سعودی) و هم به دلیل فرسایش خاک، خشکسالی، برداشت بی رویه از طبیعت و … که در حاشیه ی برخی شهرها و روستاهای استان ایجاد می گردد، ورود می کنند.
از جمله تبعات و پیامدهای خطرناک این ذرات آلاینده ی هوا می توان به کاهش میدان دید، عفونت های ریوی، اختلالات تنفسی و قلبی، عامل ابتلا به بیماری های چشمی، برونشیت و … اشاره نمود.
مطابق شاخص استاندارد آلاینده ها در هوا، میزان ذرات معلق در هوا از صفر تا ۵۰ میکروگرم بر مترمکعب خوب، از ۵۱ تا ۱۰۰ متوسط، از ۱۰۰ تا ۲۰۰ ناسالم و اگر این میزان بیش از ۳۰۰ میکروگرم بر مترمکعب شود، شرایط آلودگی هوا در وضعیت خطرناکی قرار خواهد گرفت.
بر اساس مطالعات سازمان بهداشت جهانی، افزایش ۱۰ میکروگرم در مترمکعب در میانگین سالانه ذرات معلق در هوا، یک درصد میزان مرگ و میر را افزایش می دهد و این در حالی است که ۳.۴ درصد مرگ و میرهای ناشی از مشکلات تنفسی به علت رویارویی مداوم با آلاینده ها می باشد.
دکترمحمود مقیمی؛ رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بوشهر توضیح می دهد: « استان بوشهر به سبب شرایط جوی و فصلی، مستعد رخداد توفان گرد و غبار است. خشکسالی، فقدان پوشش گیاهی، ناپایداری جوی در دشت های همجوار و انتقال افقی و قائم ذرات گرد و خاک و تشدید آن به دلیل دخل و تصرف های بی رویه، موجب اثرات سوئی بر سلامتی، بهداشت، تولید، ترابری، تشدید آلودگی ها و مواردی از این قبیل شده که همه این ها بخشی از حقیقت است. »
مقیمی در خصوص راه حل مقابله ای و کنترل ریزگردها چنین بیان می کند: « تردیدی نیست که برای حرکت صحیح و رفع معضل قبل از هر چیز باید نقشه راه داشت؛ اولویت ها را باید شناخت و برنامه عملیاتی داشت؛ بودجه ریزی نتیجه محور، نظارت و کنترل و ارزیابی و از همه مهم تر حرکت های مردمی، بسیجی و مدیریت جهادی راهگشا را در دستور کار قرار داد. گرچه با اتخاذ روش های یاد شده می توان در کوتاه مدت نیز بر مشکل غلبه کرد اما مجموعه فعالیت ها نشان از حرکتی کارا و منسجم ندارد.
دو دسته برنامه برای مقابله با این پدیده وجود دارد: برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت. برنامه کوتاه مدت همان مالچ پاشی کانون های گرد و غبار است. اما در برنامه بلند مدت مهم ترین راهکار، مدیریت صحیح آب در همه ی زمینه ها است و اگر نگاهی جدی به این مبحث داشته باشیم قطعا مشکلات گرد و غباری نیز به حداقل خواهند رسید. از جمله تغییر الگوی کشت و نوع آبیاری در کشاورزی نقش به سزایی در مصرف بهینه آب دارد. مدیرت تالاب ها و احیای آن ها، اجرای طرح های بیابان زدایی، جنگل کاری و پوشش مناطق مستعد کانون گرد و غبار در دراز مدت می تواند کمک کننده باشد. »
صادق پورسالم؛ رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان برازجان در پاسخ به آوای هامون مبنی بر اقدامات صورت گرفته از سوی اداره محیط زیست برازجان، اظهار می دارد: « کارگروهی متعاقب کارگروه استانی مقابله با ریزگردها، با حضور کارشناسان منابع طبیعی و جهادکشاورزی شهرستان در این اداره تشکیل گردید و طی آن چندین نقطه اصلی ایجاد ریزگرد در شهرستان مشخص و ضمن ارایه راهکارهای لازم جهت برطرف نمودن این نقاط، گزارش مبسوط آن برای ارایه در کارگروه استانی ارسال گردیده است که طی این گزارش، اراضی اطراف گندم ریز و سرکره، شمال سعدآباد و شرق شبانکاره از جمله این کانون ها می باشند. »
پورسالم افزود: « کاشت درخت، مالچ پاشی و ایجاد بوته زار و جنگل کاری از جمله اقدامات پیش بینی شده برای مقابله با این ریزگردهاست.
لازم به ذکر است منابع طبیعی شهرستان در این نقاط فعالیت های مختلفی در این خصوص داشته و وسعت این مناطق را کاهش داده است. »
رضا پرتوی سنگی؛ دبیر شبکه غیر دولتی زیست محیطی و منابع طبیعی استان بوشهر در ارتباط با دلایل ایجاد این پدیده می گوید: « علل بروز پدیده گرد و غبار، خشکسالی های متناوب، مدیریت ناعادلانه منابع آب توسط کشورهای همسایه غربی و شرقی، خشک شدن تالاب ها، دریاچه ها و آب بندان ها، چرای بیش از حد دام و رشد بیابان زایی، فقدان مدیریت جامع، یکپارچه و پایدار منابع طبیعی و … می باشد. »
وی در خصوص اقدامات تشکل های مردم نهاد محیط زیست می گوید: « سمن های زیست محیطی در این راستا در مرحله ی اول با اجرای طرح جنگلانه نسبت به کاشت نهال در تمامی شهرستان های بوشهر و همینطور آموزش حضوری در روستاهای واقع در نواحی بیابانی و کانون های اصلی ایجاد ریزگرد، با همکاری سازمان محیط زیست اقدام نموده و در مراحل بعدی به برپایی همایش و نشست های متعدد با حضور مسوولین امر و راه اندازی کمیته تخصصی در این زمینه همت گماشته اند. همچنین این سمن ها با حضور در مدارس و مکان های عمومی برای مخاطبین مختلف و تأثیرپذیر از این پدیده، دوره های آموزشی با هدف اطلاع از شیوه های کاهش عوارض ریزگردها، از طریق همایش های استانی و منطقه ای برگزار نموده اند. »
کاهش بارندگی و خشکی تالاب ها و رودخانه ها نیز از دیگر عوامل داخلی ایجادکننده این شرایط نامطلوب هستند که به افزایش پدیده ی بیابان زایی در مناطق جنوب و جنوب غربی کشور نیز دامن می زنند. باد این ذرات معلق را که حاوی انواع باکتری ها، جلبک ها و کپک ها است به نقاط مختلف انتقال داده و بدین وسیله وضعیت خطرناکی برای مردمان ساکن آن مناطق ایجاد می کند.
برای جلوگیری و کاهش برخی معضلات محیط زیستی و بهداشتی می بایست مسوولان احیا تالاب ها و تامین آب رودخانه ها را در طرح ها و برنامه ریزی های شان در راستای رفع این مشکلات لحاظ نمایند.
راضیه اشعثی؛ کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی و از دیگر اعضای هیئت موسس انجمن اقلیم پاک اذعان می دارد: « ریز گردها در اصطلاح علمی پدیده ای طبیعی هستند که ناشی از طوفان های گرد و غبار صحراها و بیابان ها در مناطق با اختلاف فشار زیاد بلند می شود. این ذرات بسیار ریز خاک که از سیلت و رس تشکیل شده، به دلیل وزن بسیار کم می تواند مدت ها در هوا معلق مانده و مسافت های دوری را بپیماید.
در استان ما عامل اصلی وجود ریزگردها، موقعیت مکانی بیابان های عربستان، عراق و سوریه در غرب و جنوب غربی است. هر چند جریان باد هایی که از بیابان ها می وزد به عنوان یک عامل طبیعی در فرایند تولید ریز گرد نقش داشته، اما آنچه امروز پدیده مرگبار ریز گرد را شدت بخشیده، فعالیت های نابخردانه انسان است که با فرسایش بیشتر خاک به این پدیده طبیعی دامن می زند. تشدید این روند در دهه های اخیر ناشی از استفاده بیش از حد منابع آب رودخانه های دجله و فرات در دو کشور سوریه و عراق است که با سد بستن ها غیر قانونی بر شاخه های متعدد این دو رود خانه، تالاب ها و مانداب ها درمناطق مرزی غرب کشور خشکیده شده و رسوبات نرم آن با هر جریان بادی می تواند جا به جا شود. از بین رفتن بخش زیادی از پوشش گیاهی عراق و سوریه در جنگ های اخیر، حرکت ماسه های روان و خاک های بدون محافظ از صحرای ربع الخالی عربستان را می توان از دیگر دلایل بر شمرد. »
این کارشناس ارشد جغرافیا می افزاید: « اوج آلودگی ناشی از ریزگردها زمانی بحرانی می شود که با آلاینده های شهری و کارخانه ها، دود حاصل از سوخت های فسیلی ترکیب می گردد که امروزه اثرات آن بر جنبه های مختلف زندگی انسان از قبیل افزایش انواع بیماری های دستگاه تنفسی، آسم و آلرژی، گرمایش زمین، تغییر اقلیم، محیط زیست و رشد مرجان ها و همچنین کیفیت محصولات کشاورزی از جمله خرما و … مشاهده می شود.
خوشبختانه استان ما به دلیل همجواری و داشتن مرزهای طولانی با خلیج فارس نسبت به استان های غربی کمتر در معرض ریز گردها است؛ چرا که دریا درصد زیادی از این گرد و غبارها را می گیرد. البته می توانیم با کشت درختانی چون حرا، انجیر معابد، کهور پاکستانی و کهور ایرانی، بابل و … در نوار ساحلی اقدامات پیشگیرانه ای انجام دهیم تا از شدت و سرعت باد کاسته شود. »
متولیان امر بایستی اقدامات لازم را از طریق سازمان بهداشت جهانی و تعاملات منطقه ای جهت حفظ سلامت عمومی مردم و همچنین آگاه سازی های رسانه ای را در دستور کار خود قرار داده و برای رفع این معضل دائمی اقدامات موثرتر و برجسته تری به عمل آورند.
همانگونه که مسوولان موظف به اجرای برنامه های کارآمدتر در این راستا هستند، مردم نیز باید تمام نکات بهداشتی را برای حقط سلامت خود و جلوگیری از ابتلا به انواع بیماری های واگیر، پیوسته رعایت نموده و به دیگران نیز گوشزد نمایند.