ضرورت احداث رآه اهن استان بوشهر وتوجه به اثرات زیست محیطی آن
دکترحسین دلشب
با استقرار قطبهای صنعتی، اقتصادی و تجاری و به ویژه صنایع وابسته به انرژی در استان بوشهر، نیاز به گسترش همزمان شبکههای ارتباطی و حمل و نقلی در این استان بیش از پیش ملموس میگردد. بندر بوشهر همچنین پس از بنادر موجود در بندرعباس و بندر امام خمینی یکی از بنادر مهم در کشور بوده و بعنوان پتانسیلی جهت واردات و صادرات مورد توجه میباشد. ولی آمار و اطلاعات موجود حاکی از عدم وجود تناسب لازم بین پتانسیلهای صنعتی، اقتصادی و تجاری موجود، در دست اجرا و یا در دست مطالعه استان نسبت به کریدورهای ارتباطی موجود و یا پیشبینی شده در این استان میباشد. لذا در این راستا معاونت ساخت و توسعه راهآهن به عنوان تنها متولی مطالعه و اجرای راهآهن های برون شهری در کشور همسو با اهداف اشاره شده، طرح راهآهن شیراز- بوشهر را در دستور کار خود قرار داده است.
در مجموع باید اذعان نمود، گسترش حمل و نقل ریلی علیرغم مشکلات اجرائی ویژه و هزینه بسیار بالای احداث، دارای مزایایی از جمله ایمنی بالا، مصرف انرژی کمتر، کاهش تأثیرات مخرب زیست محیطی، ارزانی حمل ونقل در صورت انبوه بودن تقاضا و ایجاد زیربناهای لازم برای توسعه صنعتی و رفع محرومیت منطقه و رفاه مردم نسبت به سایر روشهای متداول حمل و نقل می باشد.
مسیر طرح در شیراز و از انتهای ایستگاه زرقان در محور در دست احداث اصفهان – شیراز آغاز وپس از طی طریق ۴۴۳ کیلومترو عبور از شهرستانهای فیروز آباد،دشتستان وتنگستان به شهر بندری بوشهر منتهی میگردد
مسیر طرح در شیراز و از انتهای ایستگاه زرقان در محور در دست احداث اصفهان – شیراز، آغاز و در جهت غرب شهر شیراز ادامه مسیر میدهد، و ، پس از قطع جاده شهر جدید صدرا – باجگاه از تنگ جلائی عبور مینماید. شهر جدید صدرا در این قسمت در یک کیلومتری محور راهآهن قرار خواهد گرفت. این مسیر در محدوده کیلومترهای ۵۰ الی ۵۶ از منطقه کوهستانی غرب شیراز عبور و در ادامه، در حوالی کیلومتر ۹۲، جاده فیروزآباد – شیراز را قطع و در جهت جنوب شرقی ادامه مسیر میدهد. در محدوده کیلومترهای ۱۲۰ الی ۱۲۴، ضمن عبور از شرق شهرکوار، در جهت جنوبی – غربی تغییر جهت داده و از کیلومتر ۱۲۹ وارد منطقه کاملاً کوهستانی می‌شود و تا کیلومتر ۵۰۰ + ۱۷۶ با قطع جاده کوار– فیروز آباد از عوارض کوهستانی منطقه نیز کاسته می‌شود، سپس مجدداً در حوالی کیلومتر ۱۹۴ منطقه کوهستانی آغاز و در کیلومتر ۲۰۱ از محدوده آثار میراث فرهنگی آتشکده موردستان و کاخ اردشیر بابکان عبور مینماید. پس از آن در محدوده کیلومتر ۲۰۴ به نزدیکی شهر فیروزآباد رسیده و سپس در حوالی کیلومتر ۲۲۰ با عبور از بزرگترین تونل محور به طول ۳۶۵۰ متر به سمت شمال غرب تغییر جهت داده و در کیلومتر ۲۶۷ در زمین کاملاً مسطح و هموار به موازات جاده کازرون – فراشبند ادامه طریق مینماید. راهآهن با تغییر جهت به سمت جنوب در کیلومتر ۲۸۳ از غرب شهر فراشبند عبور مینماید. محور راهآهن شیراز – بوشهر پس از کیلومتر ۲۹۰ در جهت غرب به سمت بندر بوشهر ادامه مسیر میدهد. در ادامه مسیر در کیلومتر ۴۲۷ با فاصله دو کیلومتری از چغادک عبور و نهایتاً در کیلومتر ۴۴۳ (انتهای مسیر) به شهر بندری بوشهر منتهی میگردد .
منطقه مورد مطالعه در جنوب غرب کشور و در محدوده ایران مرکزی و سواحل خلیجفارس واقع شده است. ویژگی بارز منطقه مورد مطالعه، گستردگی آن در چند اقلیم مختلف حیاتی است به طوری که مناطق گرمسیری سواحل خلیج فارس و مناطق نیمه استپی گرم و معتدل تا مناطق کوهستانی سردسیر در ارتفاعات را شامل می‌شود. این منطقه به لحاظ تقسیمات هیدرولوژیکی در حوضه های آبریز شاپور- دالکی و مند واقع میباشد. از مهمترین رودخانه‌هایی که در تقاطع، امتداد و یا حوالی محور راهآهن شیراز- بوشهر میباشند می‌توان به رودخانه‌های شاپور، دالکی، مند، قره‌آغاج، شور، آبنیلو، شیرین، اهرم، فیروزآباد و هنتیگان اشاره نمود.
محور مورد مطالعه با توپوگرافی متنوع به صورت متناوب از ارتفاعات و مناطق دشت و تپه ماهور عبور می‌کند. در زون زاگرس چین خورده که یکی از مناطق ۹ گانه ساختمانی ایران (براساس وضع تاریخچه ساختمانی و رسوبی) میباشد، واقع گردیده است. این زون در جنوب غربی ایران قرار داشته و متشکل از چین خوردگیهای نسبتاً منظم و ملایم با سطح محوری معمولاً قائم است که دارای روند شمالغربی– جنوبشرقی میباشند. رسوبات این منطقه چین خورده، عمدتاً تناوبی از سنگهای آهکی، دولومیتی و مارنی با لایهبندی مشخص میباشد. این زون از پائین به خلیجفارس، دشت خوزستان و عراق محدود و از شرق به گسل میناب و از بالا به زون زاگرس مرتفع محدود میگردد.
منطقه مورد بررسی که در قلمرو ۲ استان کشور گسترش دارد دارای تغییرات اقلیمی، ارتفاع و ادافیکی کم و بیش زیادی است. گستردگی تغییرات مذکور موجب بوجود آوردن رویشگاه‌های متفاوت در محدوده مورد نظر شده است. به همین سبب، گونه‌های گیاهی موجود دارای تنوع زیاد بوده و فرم رویشی آنها از یک ساله، چند ساله تا درختچه ای و درختی تغییر می‌کند. همچنین نوع استفاده از آنها (مرتعی، جنگلی، داروئی، صنعتی و سمی) نیز متغیر میباشد. محدوده مورد مطالعه را می‌توان از نظر گسترش جغرافیایی گیاهی به دو منطقه خلیج- عمانی و ایران- تورانی تقسیم کرد. استان بوشهر و قسمت‌های جنوبی استان فارس در قلمرو منطقه خلیج – عمانی و قسمت‌های شمالی فارس در قلمرو منطقه ایران- تورانی قرار دارد.
. ویژگی بارز منطقه مورد مطالعه، گستردگی آن در چند اقلیم مختلف حیاتی است. به طوری که مناطق گرمسیری سواحل خلیج فارس و مناطق نیمه استپی گرم و معتدل تا مناطق کوهستانی سردسیر در ارتفاعات را شامل می‌شود . پوشش گیاهی موجود در مناطق گرمسیری جنوب و مناطق استپی گرم و معتدل بیشتر به شکل مرتع و در مناطق سردسیر به صورت جنگل‌های زاگرس مشاهده می‌شود، اگر چه در پاره ای از نقاط کوهپایه ای مناطق گرمسیری سواحل خلیج فارس، جنگل‌های کُنار نیز وجود دارد.
از مناطق چهار گانه وحساس تحت مدیریت سازمان حفاظت شده در منطقه مطالعاتی می‌توان به پارک ملی بمو، منطقه شکار ممنوع پادنا فیروزآباد و شکار ممنوع تالاب مهارلو اشاره نمود. مسیر راه آهن از فاصله نسبتا زیادی در خارج از پارک ملی بمو و از حا شیه مناطق شکار ممنوع یاد شده عبور مینماید.
. جانوران وحشی منطقه عبارتند از کل و بز، قوچ، پلنگ، گراز، گرگ، کفتار، گربه وحشی، روباه، شغال و از پرندگان وحشی کبک، تیهو، کبوتر جنگلی، قمری معمولی، دارکوب کوچک، چلکچک کوهی، هدهد، سنگ چشم خاکستری و انواع پرندگان شکاری و لاشخورها مشاهده میشوند.
به دلیل تخریب و بهره برداری غیر منطقی از مراتع کشور، بیشتر آنها از حالت کلیماکس خارج شده و تشخیص جوامع گیاهی تا حدودی ناممکن شده است و تنها در مناطق جنگلی می‌توان جوامع گیاهی را تعیین کرد. جوامع گیاهی موجود در رویشگاه‌های حیاتی این ۲ استان به شرح زیر می باشد :
– جامعه گیاهی بلوط ایران
– جامعه بنه – بادام وحشی
– جامعه درمنه – گون
– جامعه کـنار
ضرورت های ارزیابی زیست محیطی
ارزیابی زیست محیطی یکی از روشهای مقبول برای دستیابی به توسعه پایدار است.لذا یکی از ابزارهای برنامه ریزی در دست مدیران و تصمیم گیران میباشد تا بر اساس ان بتوانند اثرات با القوه زیست محیطی که در نتیجه اجرای پروژههای عمرانی پدیدار میشوند را شناسایی کرد و گزینه منطقی جهت رفع کاهش ان ها انتخاب کرد.از اینرو نیاز به ار زیابی جایگاه خاصی در کشورهای جهان یافته وکلیه مسئولین و کار فرمایان دولتی و خصوصی ،متخصصین ،افرادجامعه و نمایندگان انها مایل به شناسایی فعالیت های مختلف یک طرح یا یک پروژه پیشنهادی و شناخت اثرات احتمالی ان میباشند.
بطورکلی هر فرایندی اعم از طبیعی و یا انسانی این توانایی را دارد که بطور بالقوه محیطزیست را تحت تأثیر اثرات مثبت و یا منفی خود قرار دهد در این میان فرایندهای انسانی و محصولات انسانساخت سهم بیشتری را در آلودگی محیطزیست از خود نشان داده و قادرند تا بواسطه نشر انواع آلایندهها اثرات به مراتب شدیدتری را چه به لحاظ دامنه و چه به لحاظ عمق اثر بر محیط اطراف خود وارد نمایند. ایجاد خطوط راه آهن نیز از جمله نیازهای ضروری بشر بوده که بواسطه تنوع فعالیتهای انجامشده چه در فاز ساختمانی و چه در فاز بهرهبرداری طیف وسیعی از انواع آلایندهها را در گستره وسیعی از محیط منتشر مینماید.
بررسی عوامل آلاینده محور شیراز ـ بوشهر در دو فاز ساختمانی و بهرهبرداری به تفکیک مورد مطالعه قرار گرفته و سعی شده تا ضمن شناسایی کلیه آلودگیهای شاخص این پروژه نسبت به تفکیک انواع عوامل آلاینده، انواع منابع تولیدکننده آلاینده و همچنین منبع پذیرنده اقدام گردد.
بطورکلی با توجه به فرآیندهای این فاز به لحاظ ماهیت چهار دسته از عوامل آلاینده تولید میگردد که عبارتند از:
– مواد زائد جامد
– ضایعات دفعی مایع
– آلایندههای هوا
– صوت و ارتعاش
هر یک از گروه‌ها فوقالذکر به عوامل آلاینده متعددی تقسیم شده و میتوانند محیط پذیرنده خود را در سه بخش آب، خاک و هوا تحتتاثیر قرار دهند. همانطور که در بالا نیز اشاره شد این تقسیمبندی براساس ماهیت عوامل آلاینده انجام شده است و بدیهی است علاوه بر شناخت ماهیت عوامل آلاینده، شناخت نوع آلودگی، محیط پذیرنده و منبع تولید آن از اهمیت فوقالعادهای برخوردار می باشد.
مهمترین اثرات زیست محیطی زیست محیطی یک پروژه هم به صورت اثرات مثبت و اثرات منفی یک طرح بر منابع خاک ،آب ،هوا و پوشش گیاهی و زندگی جانوری به صورت اثرات مثبت و منفی قابل بررسی میباشد.
الف ـ پیامدهای مثبت :- ایجاد و فراهمنمودن فرصتهای شغلی مناسب ، افزایش ضریب ایمنی و کاهش تلفات و خسارات ناشی از تصادفات و سوانح و حمل و نقل ، کاهش هزینههای حمل و نقل بار و مسافر
کاهش میزان مصرف سوخت در مقایسه با حمل و نقل جادهای و هوایی ، کاهش میزان آلودگی هوا ، بهبود امکانات زیربنایی و تسهیلات رفاهی و ارتقاء سطح کیفی زندگی ،
ب ـ پیامدهای منفی :- تخریب بافت و ساختار خاک، اثرات احتمالی نامطلوب بر منطقه شکار ممنوع تالاب مهارلو، افزایش سطح تراز صوتی و آلودگی صوتی ، تخریب اراضی کشاورزی و به تبع آن کاهش تولید محصولات کشاورزی ،تخریب پوشش گیاهی ، آلودگی احتمالی منابع زیستمحیطی منطقه
بطورکلی علیرغم اینکه در مطالعات ارزیابی اثرات زیستمحیطی، آلودگیها و اثرات عمده فعالیتهای پروژه در گزینههای مختلف مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفته و براساس تحلیل این بررسیها گزینه اجرای پروژه راهآهن شیراز – بوشهر به عنوان گزینه برتر انتخاب گردیده است ولی گزینه انتخابی نیز بیشک دارای برخی اثرات زیستمحیطی میباشد. به همین دلیل به منظور کاهش آلودگیها و اثرات حاصله نسبت به ارائه روشهای تقلیل اثرات سوء اقدام میگردد.
لذا ارائه روشهای تقلیل اثرات سوء معمولاً براساس چند محور اصلی صورت میپذیرد که اهم آنها به شرح ذیل میباشند:
کاهش اثرات سوء با استفاده از جایگزینی فرایندها یا فعالیتهای آلودهکننده با فرایندها و فعالیتهای سازگار با محیطزیست
– ارائه اصلاحات فنی، مهندسی و تکنولوژیکی جهت کاهش آلودگیها و اثرات مربوطه
تغییر در مواد اولیه یا سوختهای مصرفی
– بازنگری در محل یا مسیر پروژه و فعالیتها به منظور اجتناب از تخریب اکوسیستمهای حساس و ویژه
– تقویت پارامترهای پایه محیط پذیرنده به منظور افزایش ظرفیت قابلتحمل محیط
– احیاء محیطها پذیرنده و منابع آلودهشده
– جایگزینی منابعطبیعی آسیبدیده در سایر نقاط اکوسیستم مربوطه و یا اکوسیستمهای مجاور
جهت پیشگیری و تقلیل اثرات نامطلوب این پروژه برنامه مدیریتی زیر ضروری میباشد:
۱- در عملیات تیغزدن و خاکبرداری مسیر، لایه خاک سطحی به علت فعالیتهای طبیعی دارای حاصلخیزی بیشتری است. لذا لازم است ابتدا برداشت گردد و سپس در سطح اراضی مجاور پخش گردد.
۲- اجرای تمهیدات فنی ارائه شده در گزارش جهت کاهش و تقلیل اثرات آلودگی صوتی بر تالاب مهارلو و منطق مسکونی مجاور طرح
۳- از دپوی خاکهای جابجاشده در مسیلهای طبیعی خودداری شود.
۴- در محل کارگاهها لازم است مخازن مناسب جهت نگهداری مشتقات نفتی مانند گازوئیل، نفت و بنزین احداث گردد.
۵- در احداث پلها، از خشکنمودن ناگهانی مسیر خودداری شود.
۶- جهت احداث تونل توصیه میگردد در زمانهای ساعات اولیه شب و ساعات اولیه روز که زمان فعالیتهای مؤثر اغلب پستانداران است عملیات انفجار صورت نگیرد.
۷- در محل خوابگاهها، زبالهها و فاضلاب ناشی از آن جمعآوری و دفع بهداشتی صورت پذیرد.
۸- جهت مبارزه با آلودگی صوتی در موقع بهرهبرداری لازم است در چند ردیف حاشیه ریلها اقدام به کاشت درخت نمایند.
۹- تعبیه مخازن جمعآوری روغن سوخته و جلوگیری از ریزش روغن و مواد نفتی در زمان تعمیرات در محل ایستگاهها
۱۰- جایگزینی منابع زیستمحیطی از بین رفته از طریق ایجاد پوشش گیاهی مناسب در حریم مسیر محور راهآهن حریم و ایستگاههای مربوطه