شرایط و ضوابط انتخاب پایتخت جهانی کتاب
مقدمه: به دنبال تجربه موفق تعیین روزی به عنوان روز جهانی کتاب و حق مولف در سال ۱۹۹۶، یونسکو در سال ۲۰۰۱ شهر مادرید را به عنوان اولین پایتخت جهانی کتاب انتخاب کرد. موفقیت این ابتکار باعث شد تا کنفرانس عمومی یونسکو در دوم نوامبر ۲۰۰۱ با تصویب قطعنامه‌ای ۳۱C/29)) در سی‌ویکمین اجلاس خود مقرر کند تا در هر سال شهری به این عنوان انتخاب شود.
پس از آن انجمن بین‌المللی ناشران، فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابخانه‌ای (ایفلا) و فدراسیون بین‌المللی کتابداران از این ابتکار یونسکو حمایت کردند و همراه این سازمان به عنوان اعضای کمیته انتخاب‌کننده پایتخت جهانی کتاب تعیین شدند و به این ترتیب شرایطی فراهم شد تا به نحوی نهادهای بین‌المللی فعال در حوزه نشر نیز در این طرح مشارکت کنند.
پس از تعیین مادرید در سال ۲۰۰۱، انتخاب پایتخت جهانی کتاب در سال‌های نخست بر اساس توافق با کلیه طرف‌های ذی‌نفع انجام می شد اما از سال ۲۰۰۴ مقرر شد تا اطلاعیه‌ای عمومی در سطح جهان منتشر و پرونده شهرهای داوطلب توسط کمیته انتخاب‌کننده تعیین شود .
الف-شرایط کلی
شرایط کلی مرتبط با پرونده شهرهای داوطلب به شرح زیر است:
۱- پرونده داوطلبی برای احراز پایتخت جهانی کتاب حداکثر در ۲۵ صفحه باشد و در پنج نسخه به یونسکو ارسال شود. در پرونده می‌باید مشخصات (نام، نشانی پستی، شماره تماس …) نماینده‌ای که کمیته انتخاب‌کننده بتواند در جریان بررسی با وی تماس بگیرد، مشخص شود.
۲- پرونده کامل داوطلبی به همراه معرفی‌نامه و یا نامه‌ای حاوی حمایت شهردار شهر داوطلب می‌باید تا زمان مقرر توسط یونسکو دریافت شده باشد و بعد از این تاریخ درخواست مورد بررسی قرار نخواهد گرفت.
۳- شهرهای داوطلب می‌باید ضمن توضیح کلیه فعالیت‌هایی که برای ارتقاء جایگاه کتاب و تشویق کتابخوانی در نظر دارد به مدت ۱۲ ماه (از تاریخ روز جهانی حق مؤلف یعنی ۲۳ آوریل هر سال تا سال بعدی) انجام دهد، آنها را تشریح هم کند.
ب- ضوابط انتخاب پایتخت جهانی کتاب
انتخاب پایتخت جهانی کتاب بر اساس ۶ ضابطه زیر صورت می‌پذیرد:
۱- تدوین برنامه دقیق فعالیت‌هایی که به مناسبت انتخاب پایتخت جهانی کتاب توسط شهر داوطلب در طی یکسال انجام خواهد شد.
۲- برآورد مجموعه هزینه‌های فعالیت‌هایی که انجام خواهد شد و ارائه راهبرد پیش‌بینی شده برای تأمین هزینه‌ها
۳- تشریح دقیق نتایج مورد انتظار از برنامه‌ها و فعالیت‌های پیش‌بینی شده و تعیین میزان مشارکت همکاری مقام‌های شهری، منطقه‌ای، ملی و جهانی از جمله نهادهای حرفه‌ای و غیردولتی در برنامه‌ها و فعالیت‌ها
۴- تشریح فعالیت‌های موقت و یا دائمی، از نظر کمی و کیفی که توسط شهر داوطلب با همکاری نزدیک تشکل‌های حرفه‌ای (ملی و بین‌المللی) ناشران، مؤلفان، کتابداران و کتابخانه‌ها انجام خواهد شد، به نحوی که با مشارکت گسترده فعالان حوزه نشر و جامعه علمی و ادبی انجام شده باشد.
۵- شرح کامل کلیه فعالیت‌های مهم دیگری که برای ارتقاء جایگاه کتاب و کتابخوانی انجام خواهد شد.
۶- رعایت اصول آزادی بیان، آزادی چاپ و انتشار اطلاعات به نحوی که در اساسنامه یونسکو و مواد ۱۹ و ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر و موافقت‌نامه واردات کالاهای آموزشی، علمی و فرهنگی (موافقت‌نامه فلورانس) ذکر شده است.
ج- تعهدات شهر منتخب
شهر داوطلب متعهد می‌شود در صورت انتخاب به عنوان پایتخت جهانی کتاب، موارد زیر را رعایت کند:
۱- در تمام فعالیت‌های اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی خود، ۴عضو کمیته انتخاب‌کننده را به نحوی مشارکت دهد و از لوگوی آنها استفاده کند.
۲- ارائه گزارش موقت از فعالیت‌های انجام‌شده از تاریخ ۲۳ آوریل ۲۰۱۷ تا اکتبر ۲۰۱۷ و گزارش نهایی فعالیت‌های انجام‌شده در طی یکسال به یونسکو و اعضای کمیته انتخاب‌کننده پایتخت جهانی کتاب
۳- شهر منتخب می‌باید در تمامی فعالیت‌های مهم از ۴عضو کمیته انتخاب‌کننده برای شرکت دعوت کند.
۴- انتشار تمامی اطلاعات مربوط به فعالیت‌های انجام‌شده به زبان‌های ملی و بین‌المللی
۵- تسهیل حسابرسی هزینه‌ها در صورت درخواست احتمالی یونسکو
د- فهرست شهرهای انتخاب‌شده به عنوان پایتخت جهانی کتاب
از سال ۲۰۰۱ تاکنون شهرهای زیر به عنوان پایتخت جهانی کتاب انتخاب شده‌اند:
سال ۲۰۰۱ مادرید (اسپانیا)
۲۰۰۲ اسکندریه (مصر)
۲۰۰۳ دهلی نو (هندوستان)
۲۰۰۴ آنورس (بلژیک)
۲۰۰۵ مونترال (کانادا)
۲۰۰۶ تورین (ایتالیا)
۲۰۰۷ بوگوتا (کلمبیا)
۲۰۰۸ آمستردام ( هلند)
۲۰۰۹ بیروت (لبنان)
۲۰۱۰ لوبلیانا (اسلوونی)
۲۰۱۱ بوئنس آیرس (آرژانتین)
۲۰۱۲ ایروان (ارمنستان)
۲۰۱۳ بانکوک (تایلند)
۲۰۱۴ پورت هارکورت (نیجریه)
۲۰۱۵ اینچئون (کره جنوبی)
۲۰۱۶ وروکلاو (لهستان)
یونسکو اخیرا از کشورهای عضو درخواست کرده است تا در صورت تمایل، داوطلبی خود را برای پایتخت جهانی کتاب در سال ۲۰۱۷ اعلام کنند. پرونده کامل داوطلبی به همراه معرفی‌نامه و یا نامه‌ای حاوی حمایت شهردار شهر داوطلب می‌باید تا تاریخ ۲۴ آوریل ۲۰۱۵ (۵/۲/۱۳۹۴) توسط یونسکو دریافت شده باشد و درخواست‌ها بعد از این تاریخ مورد بررسی قرار نخواهد گرفت.
تهیه و تنظیم: دکتر فرهاد اعتمادی
مدیر گروه ارتباطات کمیسیون ملی یونسکو