توسعه فضایی استان بوشهر
راضیه اشعثی
(منتشرشده در دهمین شماره دوهفته نامه آوای هامون)
در یک نگاه سیستمی و کل گرایانه برای یکپارچه سازی الگوی توسعه متوازن استان بوشهر نیاز به درک عمیقی از اطلاعات بنیادی و خود شناسی مسئله داریم از آنجایی که معیار ها و ویژگی های طبیعی و انسانی مشابه یک ناحیه را با ناحیه مجاور خود متمایز می سازد ، می توان استان بوشهر را تقریبا به سه منطقه تقسیم کرد :
-نوار ساحلی و جزایر
– نواحی دشتی و جلگه ای
– نواحی کوهستانی و کوهپایه ای
گردآوری اطلاعات مختلف سرزمینی این سه ناحیه در ابعاد مختلف و مقیاس بسیار کوچک در تکمیل وضعیت موجود به ما کمک می کند تا قابلیت ها ی هر ناحیه بهتر شناخته شود و ارزیابی محیطی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی دقیق تری بر اساس مشاهدات مستقیم و کسب اطلاعات میدانی از منطقه به عمل آید ، لذا برای آمایش توان های هر کدام باید نقشه قابلیت های آن جداگانه تهیه شود ( نقشه اقلیم ، هیدرولوژی ، ژئومورفولوژی ، خاک ، پراکندگی زندگی گیاهی و جانوری ، پراکندگی سکونتگاه های شهری و روستایی و…) این نقشه ها ما را در شناخت محدویت ها و تنگناهای توسعه فضایی آگاه می کنند . همچنین در شناسایی ویژگی مشابه با نواحی مجاور یاری می نماید.
قابلیت های نوارساحلی و جزایر:
وجود سواحل صخره ای برای ساخت اسکله و پهلو گیری آسان شناورها، راه ارتباطی دریایی امکان شبکه ای رونق تجارت و بازرگانی را در سرتاسر نوار ساحلی بنادر و جزایر وروستاهای آن فراهم می آورد، صید و پرورش آبزیان از جمله میگو با مدنظر قرار دادن پایداری زیستی دریا، استفاده از منابع نفت و گاز دریای سرزمینی و درخشکی مجاور آن، توسعه صنایع وابسته به منابع انرژی نفت و گاز و مشتقات آن، توسعه گردشگری ساحلی ( توریسم واکوتوریسم) و قابلیت بعضی مناطق ساحلی و جزایر به عنوان ژئوپارک بر اساس معیارهای بین المللی، وجود گونه های گیاهی و جانوری در بعضی جزایر مسکونی و غیر مسکونی، نقش ژئوپولتیکی جزایر در موقعیت های خاص نظامی و اقتصادی، امکان استفاده از انرژی آبی ( امواج ، جزر و مد )، وجود تالاب ها و مناطق حفاظت شده ساحلی ( تالاب حله ، مند ، نایبند ، نخیلو ، خارک و خارکو)، امکان گسترش ورزش های آبی، وجود آثار تاریخی و بافت خاص معماری شهرهای ساحلی از جمله سیراف و بوشهر، فرهنگی غنی خاص بومی متاثر از شرایط ارتباطی دریایی در ادوار مختلف . همچنین پذیرش و حل فرهنگ مهاجرین در فرهنگ خود، امکان توسعه و جانمایی صنایع مرتبط با دریا با انگیزه های متفاوت مانند جلب توریست ، اشتغال زایی و نیاز صیادان، امکان توسعه توان بندری ، امکان جذب جمعیت نیروی متخصص داخلی و خارجی، امکان پذیرش سرمایه های خارجی، امکان کشت گیاهان بومی مانند انجیر معابد ، بابل سالیکورنیا و … به دلیل شرایط خاص بیولوژی این گیاهان در جهت استفاده های مختلف از جمله پوشش باد شکن و بیابان زدایی
هر کدام از موارد بالا طیف وسیعی از توانمندی های دیگر را با خود همراه دارد
محدودیت ها و تنگناهای توسعه فضایی نوار ساحلی استان:
سرازیر شدن انواع فاضلاب های شهری روستایی ، پساب کشاورزی ، استخراج نفت و گاز ، صنایع پتروشیمی از همه کشورهای مجاورخلیج فارس از جمله ایران برای کسب سود اقتصادی حداکثری ، ورودی کم اب های شیرین ، تاسیس آب شیرین کن ها عمق کم آب ، گرمی هوا ، ارتباط محدود با آبهای دیگر در آینده نزدیک خلیج فارس به لجن زاری تبدیل خواهد شد که از بوی تعفن آن نه تنها امکان توسعه فراهم نمی شود بلکه در خوشبینانه ترین حالت جمعیت کشورهای منطقه مجبور به کوچ خواهند شد.
اقلیم خشک ، طولانی بودن دوره گرما ، کم آبی بالا بودن سطح آب های زیر زمینی شور ، عدم شیب مناسب برای ساخت و ساز های انسانی، عدم توجه به فرهنگ بومی و آثار فرهنگی و ناخود آگاهی از هویت بومی و …، نبود عدالت جتماعی در توزیع خدمات و امکانات، صنایع نفت و گاز در قسمت های جنوبی استان برای مردم بومی فقر و محرومیت ، انواع بیماری ها ، تغییر در ساختمان سن و جنس ، عدم امنیت و …به همراه داشته است، عدم رعایت ملاحظات زیست محیطی، عدم ساماندهی نیروی انسانی بومی و غیر بومی براساس شایسته سالاری و تخصص، منفعل بودن نیروی انسانی سازمان ها و ادارات وابسته، عدم توانایی نگه داری نیروی انسانی متخصص، فساد اداری و مالی، عدم نظارت و ارزیابی از عملکرد صنایع
پتانسیل های نواحی دشتی و جلگه ای:
بخش زیادی از شهرستان های استان از جمله دشتستان، دشتی وتنگستان در نواحی مسطح جلگه ای قرار گرفته اند و به دلیل شرایط خاص طبیعی عمده فعالیتشان کشاورزی بوده است در سال های اخیر به دلیل افزایش جمعیت در کنار رونق فعالیت های کشاورزی نیاز هست یک تعادلی بین بخش های سه گانه صنعت ، خدمات و کشاورزی ایجاد شود .
وجود زمین های هموار با شیب ملایم، شرایط مناسب جهت کشت صیفی جات در فصول مختلف، وجود آب زیر زمینی نسبتا شیرین ومنابع آب سطحی بیشتر، امکان توسعه کیفی باغداری از جمله نخیلات، ایجاد صنایع تبدیلی ، تکمیلی و فرآوری خرما و صنایع وابسته به ان، ایجاد شهرک های صنعتی، ایجاد کارگاه های کوچک صنایع دستی در نواحی روستایی، شهری و توجه به صنعت بومی، طبقه بندی بهتر خاک و حاصلخیزی بیشتر، جمعیت روستایی بیشتر نسبت به نواحی ساحلی، امکان توام کشاورزی و دامپروری، تولید مشتقات دامی، وجود میراث فرهنگی و فکری
تنگناهای پیشروی نواحی دشتی و جلگه ای:
کمبود منابع آب مورد نیاز کشاورزی، بالا بودن سطح آب های زیر زمینی شور، کمی مطالعات خاک شناسی و عدم اصلاح و احیاء خاک، عدم تعامل وپیوند مناسب بین سازمان های جهاد کشاورزی و آب منطقه ای با کشاورزان، فقر آموزشی کشاورزان و دامداران در زمینه استفاده بهینه از منابع طبیعی از قبیل آب و خاک، کوتاهی جهاد کشاورزی و سازمانهای مرتبط در انجام وظایف مرتبط با کشاورز و ترویج. ( کشاورز عملا رها شده است و براساس تجربه ای که از طریق آزمایش و خطا عمل کرده است که امروز نتیجه ان را شاهد هستیم ، بهره برداری بیش از حد از منابع آب و خاک ، روش های نامناسب آبیاری ، شیوه کشت نامناسب ، استفاده بیش از حد از کود و آفت کش ها ، تولید مازاد بر نیاز و … هیچ راهنمایی و آموزشی صورت نگرفته و پیوند بین سازمان های مسئول و کشاور در این سال ها گسسته بوده است.)، کمی سرمایه گزاری دربخش صنعت خصوصا صنایع تبدیلی کشاورزی، عدم ثبات اقتصادی در صادرات خرما و افزایش نوسان قیمت ، عدم برند سازی خرما در سطح ملی و بین المللی، وجود دلالان فرصت طلب در بخش کشاورزی، نبود سیستم زهکشی برای پایین رفتن سطح آب های زیر زمینی شور، ضعف مدیریت بحران و عدم واکنش مناسب در زمان وقوع مخاطرات طبیعی نظیر سیل ، اتش سوزی ، زلزله، کمبو د امکانات زیرساختی راه ، رفاهی ، تفریحی، کمبود خدمات بهداشتی ، درمانی و عدم تعهد و تخصص کافی در جامعه پزشکی که در این نواحی مشغول بکار هستند ( مرگ و میر پدیده ای رایج در بیمارستان …)، کمبود امکانات آموزشی در شهر ها وروستاها، آلودگی و املاح زیاد آب آشامیدنی ازجمله نیترات، آلودگی هوا ناشی از عوامل طبیعی و انسانی
قابلیت های نواحی کوهستانی استان:
نواحی کوهستانی استان دنباله رشته کوه های زاگرس مانند دو خط موازی منطبق با نوار ساحلی از شمالی ترین تا جنوبی ترین نقطه استان کشید ه شده است
با توجه به اینکه هر چقدر که از نواحی ساحلی فاصله گرفته به سمت ارتفاعات استان پیش می رویم شرایط اقلیمی مناسب تر می شود طبیعتا فعالیت های کشاورزی رونق بیشتری داد در دشت های میانکوهی از جمله تنگ ارم ، بوشکان ، خاییز ، دشت پلنگ ، جم و ریز محصولات کشاورزی متنوعی بدست می آید و دامپروری بومی و عشایر کوچ رو در فصل زمستان رونق بیشتری دارد .
وجود آب های زیر زمینی شیرین، وجود خاک حاصلخیز، منابع آب سطحی، امکان کشاورزی مکانیزه ( کنجد، ذرت ، گوجه ، سبزیجات ، کلزا و …)، ایجاد صنایع تبدیلی و کارگاه ها کوچک وابسته به کشاورزی و دامپروری، دامپروری علمی، تولید صنایع دستی در ابعاد و زمینه های گوناگون و استفاده از صنیع دستی بومی و محلی در نمایشگاه های ملی و بین المللی، وجود سه شیوه زندگی جمعیت عشایری ، روستایی ، شهری بیشتر وجود منابع معدنی ( سنگ آهک ، مارن ، ماسه و …)، امکان توسعه گردشگری کوهستانی ، کوهنوردی و اکوتوریسم( منطقه کوه سیاه و گیسکان دشتستان، گنبد های نمکی جاشک دیرو…)، وجود گیاهان دارویی و گونه های بومی مانند بلوط ، بنه و بادام کوهی
محدودیت های نواحی کوهستانی استان :
کمبود راه های ارتباطی مناسب روستایی و شهری، کمبود خدمات بهداشتی و درمانی، کمبود آموزشگاه و دبیر و امکانات آموزشی، عدم وسایل حمل و نقل مناسب، فاصله زیاد تا مراکز عمده شهری، بهره برداری بی رویه از منابع آب و خاک، عدم آگاهی مردم نسبت به حقوق شهروندی خود در استان و کشور، عدم امکانات زیر ساختی جهت مقابله با خطر زلزله و ریزش کوه
با توجه و تاکید بر قابلیت ها و محدودیت های مکانی در هر سه ناحیه می توان گفت ، مزیت اصلی مطالعات سطح منطقه ای برجسته کردن تفاوت هاست ، بهترین سطح برای آمایش سرزمین سطح منطقه ای است با این شرایط که توسعه منطقه ای در مسیر برنامه های ملی انجام شود. بر این اساس موضوعی که باید در مطالعه جغرافیای ارادی و کاربردی هر سرزمینی برجسته شود این است که ما بتوانیم به یک ترکیب خردمندانه درباره وجه تمایز و تشابه در مسائل مربوط به سطح منطقه ای و سطح ملی دست پیدا کنیم.
در این مجموعه مختصر به خود شناسی توانایی ها ، صلاحیت هاو تنگناهای نواحی سه گانه استان پرداخته شد که هر کدام وجه تمایز خاصی در این بررسی داشتند تا مقدمه ای بر آینده نگاریشان باشد، قابلیت های بیان شده در سطح منطقه ای ما را راهنمایی می کند که هر کدام از نواحی استان بوشهر می تواند محوریت فعالیت خاصی قرار گیرند نواحی ساحلی فعالیت های اقتصادی مبتنی بر دریا با تاکید بر صنعت نفت و گاز ، نواحی دشتی و جلگه ای کشاورزی مبتنی بر نخیلات و صنایع وابسته ، نواحی کوهستانی کشت محصولات جالیزی و دامپروری علمی و صنایع دستی ، تبدیلی و وابسته به آن.
برای ساماندهی مطلوب فضا ی استان باید نابرابری های محلی مورد توجه قرار گیرد تا در یک فرایند با نگرش سیستمی استان ماهم در مجموعه استان های دیگر کشوربه توسعه پایداری که شایسته آن است، دست یابد.