اهمیت بازنمایی تصویری از محیط زیست
دکترحسین دلشب
رییس جشنواره بین المللی فیلم سبز در استان بوشهر
در این یادداشت در تلاشم تا به بهانه پنجمین جشنواره بین المللی فیلم سبز، از اهمیت تصویر و بازنمایی تصویری از محیط پیرامون مان نکاتی عرضه بدارم که در آن با رویکری نشانه شناسانه می خواهد این نکته را برجسته نماید که محیط زیست علاوه بر اینکه به خودی خود دارای ارزش اکولوژیک و هستی شناسانه هست اما نوع نگاه و چشم انداز انسان نیز به آن هستی دوباره ای می بخشد و این هستی دوباره از مسئولیت هایی هست که فیلمهای سبز باید بر دوش بکشند. سازمان حفاظت محیط زیست در جشنواره فیلم سبز هنرمندان و کنشگران زیست محیطی را گردهم آورده تا این نکته را نمایان سازد که باید اهمیت و ضرورت توجه به محیط زیست را در اذهان مخاطبان با روشهای تصویری ایجاد نمود و عمق بخشید. ازهمین رو در این یادداشت به فرآیند رخدادی می پردازم که در اذهان مخاطبان تصاویر محیط زیست رخ می دهد و باعث می گردد که اسنان ها بر روی زمین به اهمیت زمین پی ببرند.
جهان زیست؛ خود را همچون قابهایی متشکل از نسبت میانِ نشانه ها به ما می نمایاند. حدود این قاب ها را توان دیداری ما (که به معنای دقیق، توانی زیست شناختی ما است) تعیین می کند و حدود معنای آن نسبت ها را «توان نشانه شناسی ما» معین می کند.
از دور به چشم انداز یک دریا می نگرم. دریا، بیرون از هستی من در زمان وجود دارد، بی تفاوت و «برای خود». این چشم انداز، مجموعه ای است متشکل از اجزایی سازنده که تا زمانی که بی ارتباط با من وجود دارند، اجزاء محسوب می شوند. اما از لحظه ای که «برای من» چشم انداز دریا مجموعه ای از نشانه ها می شود؛ هرکدام از این شکل ها را در ذهنم با معنای خاصی می آفرینم. این اجزاء برای انسان بدل به نشانه ای می شوند، و چشم انداز در معنای کلی اش تبدیل به «چیزی برای دیدن» می شود، اکنون این دریا به جای آنکه در مکانی ویژه، مجموعه ای از عناصر بی ارتباط با من باشد، در نگاه من مبدل به چیزی می شود که از نشانه های جداگانه ای شکل گرفته و هریک از آنها دلالت های ویژه ای به «چیزی دیگر» دارند. این همان نقطه ای هست که نگاه خیره مخاطب در سینما شکل می گیرد. مخاطب چشم انداز را به صورت کلیتی فرض می کند، کلیت یا نظامی شکل گرفته از مناسبات درونی معناها. به بیان دیگر چشم انداز هیچ نیست مگر مجموعه ای از شکل ها: چیزهایی برای دیدن. و این چیزی است که در گام نخست برای ادراک حسی وجود دارد؛ یعنی دیداری است. اما از آنجا که از یک نظام فیزیکی و علت و معلولی شکل می گیرد، در نهایت زاده ی نیروی آفریننده ذهن مخاطب می شود، حیاتش وابسته به ادراک حسی و در گام بعد وابسته به تاویل و تفسیر تماشاگر است. اکنون چشم هایم را می بندم و به دریا می اندیشم، و آن را می بینم. آنچه در ذهن من آفریده می شود (و آن را «انگاره» می خوانم)، فقط «برای من» وجود دارد؛ که مجموعه ای از نشانه هاست، کلیتی تجریدی که متفاوت از آن دریایی است که در چشم اندازم به گونه ای محسوس و فیزیکی وجود داشت.
چشم انداز دریا در نمایی از یک فیلم بلند سینمایی، ستارگانی به یاری تصویرهایی از تلسکوپ، موجودات ریزی به یاری میکروسکوپ، مجسمه ای در موزه ای، آدمی در کوچه ای، آدم هایی در عکسی و… این همه را، چه مستقیم با دیدگان خود ببینم و چه بر ماده ای ثبت شده باشند، می توان «موضوع های دیداری» خواند: موضوع هایی که برای خود وجود دارند، و بر چشم مخاطب ظاهر می شوند. این نشانه ها (یا نظامی متشکل از تعدادی از این نشانه ها) را تنها به شرطی می توان تصویر خواند، که در متنی مانند فیلم یا مجموعه نقاشی ها و عکس ها «ثبت شده باشند تصویر به این اعتبار به معنای چیزی ساخته انسان است، نظامی از نشانه هاست و همواره بیانگر غیاب چیزها. دیدن پرده ای نقاشی به معنای شناخت شیوه نگریستن انسان است به چیزی. غیاب چیزها و اشیا، نگاه تصویرگر و نگاه تماشاگر را با ارزش می نمایاند.
از درون این فرآیند تصویر ساز و معناساز که در ذهن مخاطب به جلو می آید و هر آن چیزی که شاید در کناره ای بی چیز و ناچیز بنمایاند، واجد ارزشی هستی شناسانه می شود. انسان با به تصویر کشیدن و بازنمایی طبیعت و محیط زیست می تواند وجوه و ساحت های عمیق و ژرف وجودی هر موجودی و چیزی را به نمایش بگذارد. ازهمین رو در سالهای اخیر برای نجات محیط زیست و جهان پیرامون مان راه و چاره ای دیگر وجود نداشته جز اینکه آن را به تصویر بکشانیم و در تداوم این برساخته نمودن معناهای گسترده ای را برای آن تفسیر و تاویل نماییم. ما ناگزیریم که برای حفاظت محیط زیست، آن را در انواع اشکال بازنمایی تصویرین برای مخاطبین و شهروندان تبدیل نماییم.
هنرمندان استان بوشهر نیز در همین راستا از سالهای دور به محیط زیست با نگاهی خیره مواجه شده اند و حاصل این مواجهه تصویرین ساخت ده ها فیلم کوتاه/بلند داستانی و مستند بوده و چندین اثر سینمایی هم از این استان برنده جوایز ملی و بین المللی شده اند. این نگاه هنری و بازنمایی تصویرین را به خصوص می توان در ادبیات و شعر این سرزمین نیز جستجو نمود و حاصل این جستجو را می توان به راحتی در اشعار کسانی چون منوچهر آتشی، محمد بیابانی و … نیز مشاهده نمود.