اخیرا گزارشی از سوی مدیر کل محترم دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش‌وپرورش درباره اقدامات و برنامه‌های فراگیر این وزارتخانه در جهت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و مراقبت از کودکان و نوجوانان در قالب فعالیت‌های متأخر این نهاد عمومی ارائه شده و در آن راهبردهایی که همکاری‌های بین‌نهادی را تسهیل و تقویت کرده، نظیر توسعه مداخلات زودرس و مداخلات مبتنی بر دوره شیوع، تلفیق آموزش پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با کلاس درس و محتوای درسی، افزایش نرخ پوشش برنامه‌ها و فعالیت‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، توسعه مشارکت و همکاری مدارس، خانواده‌ها و محلات در نهضت فرهنگی اجتماعی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و توجه هم‌زمان به تقویت عوامل محافظت‌کننده و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز به منظور استقرار نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان با فرایند کاملی از غربالگری تا آموزش، درمان و حمایت‌های اجتماعی معرفی شده است. مسئولان این وزارتخانه در تلاشند تا با رصد مشکلات و آسیب‌های اجتماعی برنامه‌های خود را منطبق با تحولات روز و عواملی که بر این تحولات تأثیر می‌گذارند توسعه داده و تنوع بخشند. به‌عنوان مثال، به آسیب‌های – به اصطلاح- نوپدید توجه شده که هر چند می‌دانیم در قالب بهره‌برداری از تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، ظرفیت‌های جدیدی برای تعامل و ارتباط و گذران اوقات فراغت کودکان و نوجوانان گشوده شده، اما در مواردی هم به زعم برخی؛ همین بهره‌برداری‌ها، تهدیدی برای نوجوانان شناخته شده است و ضرورت نظارت بر کاربرد این فناوری‌ها و محافظت از کاربران نوجوان هنگامی که در شبکه‌های اجتماعی فعال می‌شوند، احساس شده است.
این حساسیت نسبت به شرایط متغیر روز و برنامه‌ریزی به‌موقع در جهت پیشگیری از پیامدهای سوء احتمالی صحنه‌های نوین تعامل اجتماعی، مسلما درباره گروه سنی کودک و نوجوان از اهمیت خاصی برخوردار است، به‌ویژه که با توجه به شتابنده‌بودن سرعت تغییر و تحولات اجتماعی، در شرایط عدم تدارک آموزش‌های مناسب و ناشناخته‌بودن برخی از تبعات استفاده از امکانات تکنولوژیک جدید، می‌توان گفت حتی نسل‌های قبلی -در اینجا والدین دانش‌آموزان یا حتی معلمان- خود در برابر سرعت تحولات فرهنگی و اجتماعی و تکنولوژیک تا حد زیادی آسیب‌پذیر و فاقد آمادگی‌های لازم هستند و چه‌بسا- خود نیاز به آموزش، آگاهی و آماده‌سازی بهتر و بیشتر دارند تا نهایتا بتوانند به سهم خود در امر حمایت از فرزندانشان و اعمال نظارت‌های لازم و مدیریت شرایط بحرانی، موفق‌تر عمل کنند. در این صورت نهاد آموزش‌وپرورش مسئولیت شناسایی تهدید‌های جدید در زندگی اجتماعی فرهنگی امروز را به‌خوبی در دستور کار خود قرار داده است و در جهت شناسایی و پاسخ‌گویی به نیازهای روز در این زمینه انعطاف‌پذیری خوبی نشان داده و گام‌های مقدماتی مؤثری را برداشته است. در سال‌های اخیر، مطابق با راهبردهای جدیدی که در گزارش دکتر نادر منصورکیایی معرفی شده است، فعالیت‌های آموزش‌وپرورش در زمینه پیشگیری از و مقابله با آسیب‌های اجتماعی، درواقع، از سطح اقدامات فردمحور نظیر آموزش مهارت‌های زندگی فراتر رفته و اقدامات اجتماع‌محور و برنامه‌هایی مبتنی بر تشکل‌سازی و برنامه‌های ارتقا‌دهنده سرمایه اجتماعی را نیز به دستورکار خود افزوده است و برنامه‌هایی نظیر «مشارکت اجتماعی دانش‌آموزان» (یا طرح ماد) که با همکاری سازمان بهزیستی کشور راه‌اندازی شده و به اجرا در آمده است که در آن نوجوانان سال‌های هفتم، هشتم و نهم متوسطه در قالب تشکل‌های فعال دانش‌آموزی، نسبت به آسیب‌های اجتماعی که تهدیدشان می‌کند حساس شده، کسب اطلاع کرده، خودشان با توسل به ابتکار عمل و چاره‌اندیشی و تدبیر خود و با اتکا به حمایت‌یابی از گروه‌هایی نظیر معلمان‌شان، والدین‌شان، افراد کلیدی حوزه همسایگی و نهادهای اجتماع‌محور اقداماتی را به صورت جمعی و با همکاری و همیاری همدیگر طراحی و اجرا می‌کنند.
چنین طرح‌هایی از چند نظر سودمند واقع می‌شوند: هم از وجه تسهیل و تقویت نظارت اجتماعی معلمان و والدین بر عملکرد اجتماعی مبتکرانه و مثبت دانش‌آموزان، هم از باب تقویت همکاری بین‌نهادی میان خانواده و مدرسه، هم از باب ارتقای توانمندی نسل نوجوان که به صورتی فعال و نه منفعل، در برابر آسیب‌های اجتماعی تهدیدکننده، به‌موقع به اطلاعات و آگاهی‌های ضروری مجهز شده و با کنشگری جمعی، سطح مسئولیت‌پذیری‌شان افزایش می‌یابد و در تعامل سازنده با گروه‌های دیگر پیرامونی خود، امکان بهتری برای رشد و بالندگی و محافظت از خود و هم‌سالان خود پیدا می‌کنند. البته با توجه به محدودیت‌های بودجه و پرسنلی و مشکلات اقتصادی و فرهنگی، برنامه‌های جدید، هرچند ایده‌ها و الگوهای تعاملی مثبتی را در خود دارند اما پیاده‌سازی و اجرای ثمربخش این برنامه‌ها، مستلزم پایش و نظارت جدی و مستمری از سوی کارشناسان، ذی‌نفعان و همچنین نهادهای مستقل به‌ویژه نهادهای مردم‌نهاد است تا ارزش‌ها و اهدافی که مبنای طرح‌ریزی برنامه‌های جدید بوده با قوت بیشتری امکان تحقق و دستیابی داشته باشند.
*دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی، عضو هیئت‌مدیره انجمن جامعه‌شناسی ایران