گزارش روزنامه «ایران» از یک انتخاب فرهنگی
چرا بوشهر سومین «پایتخت کتاب» شد؟
بنفشه محمودی
گزارشگر حوزه فرهنگ و هنر روزنامه ایران
خبر کوتاه بود: بوشهر پایتخت کتاب ایران شد. حاصل یک سال فعالیت نهادهای دولتی، خصوصی و مردمی بوشهر، به انتخاب این شهر به‌عنوان سومین پایتخت کتاب ایران منتهی شد. حال که سومین دوره انتخاب پایتخت کتاب ایران به پایان رسیده است، باید دید چه فعالیت‌ها و رویدادهایی، سبب انتخاب این شهر به‌عنوان پایتخت کتاب ایران شده است. نکته دیگری که می‌خواهیم به آن بپردازیم، این است که اساساً داورانی که پرونده شهرها را مورد بررسی قرار دادند، چه ملاک و معیاری برای انتخاب بوشهر داشتند. اگر ملاک میزان امکانات هر شهر در حوزه کتاب بود، شاید شهرهای دیگر بیشتر استحقاق دریافت عنوان پایتختی کتاب را داشتند.
روز دوم اسفند ماه، تالار وحدت شاهد شور و هیجان بوشهری‌هایی بود که برای شرکت در مراسم سومین دوره پایتخت کتاب ایران و روستاها و عشایر دوستدار کتاب به تهران آمده بودند. شادی آنها را اجرای گروه «لیان» در انتهای برنامه کامل کرد و آنها برای اجرای هرچه جدی‌تر برنامه‌های ترویج کتابخوانی، با خاطره‌ای خوش به شهرشان برگشتند. بوشهر، از میان ۲۰ شهری که به مرحله نهایی داوری سومین دوره پایتخت کتاب ایران راه یافته بودند، به‌عنوان پایتخت کتاب ایران برگزیده شد. این در حالی بود که نام ۳ شهر دیگر استان بوشهر یعنی برازجان، کنگان و شبانکاره نیز در این فهرست به چشم می‌خورد. درنهایت شهر بوشهر به فهرست ۴ شهر نهایی نامزد پایتخت کتاب ایران راه یافت و پایتخت کتاب شد.
داوری بر چه اساسی بود؟
آیا بوشهر نسبت به سایر شهرهایی که در این طرح شرکت کرده بودند، امکانات بیشتر و زیرساخت‌های مناسب تری دارد؟ در جواب شاید بتوانید شهرهایی را نام ببرید که کتابفروشی‌های بیشتر، کتابخانه‌های بیشتر و امکانات بیشتری داشته باشند. پس بر چه اساسی داوران بوشهر را انتخاب کردند؟ شاید علی اصغر سیدآبادی؛ دبیر این رویداد بهترین شخصی باشد که بتواند در این باره توضیح دهد. وی درباره ملاک‌هایی که داوران در انتخاب پایتخت کتاب لحاظ کردند گفت: گاهی در نقدهایی که به انتخاب یک شهر به‌عنوان پایتخت کتاب می‌شود، احساس این است که دو موضوع نادیده گرفته می‌شود. اول اینکه وقتی یک شهر به‌عنوان پایتخت کتاب انتخاب می‌شود، ممکن است در اطراف آن شهر و در شهرهای دیگر و شهرهای مرتبط با آن شهر مشکلاتی وجود داشته باشد. قاعدتاً با توجه به اینکه واحد انتخاب یک شهر است نمی‌شود ارتباط برقرار کرد. دومین نکته‌ای که نادیده گرفته می‌شود این است که انتخاب پایتخت کتاب در واقع به دلایل برخورداری از امکانات یا سوابق شهر نیست؛ یعنی داوران نمی‌آیند شهر را به دلیل امکانات و زیرساخت‌هایی که دارد، به دلیل کتابفروشی‌هایی که دارد و… به‌عنوان پایتخت انتخاب کنند. اتفاقاً این یک نکته‌ای است که آگاهانه روی آن تأکید شده است. اگر آن‌طور بود ما ۵ یا ۶ شهر داشتیم که احتمالاً به نوبت پایتخت کتاب می‌شدند. قم، مشهد، اصفهان و تبریز و شهرهای بزرگ پایتخت می‌شدند. نگاه محوری در پایتخت کتاب، در واقع یک نگاه توسعه‌ای و رو به آینده است؛ یعنی قرار است که این عنوان پایتخت کتاب یک انرژی را فراهم کند که شهرها تلاش کنند، زیرساخت‌ها و برنامه‌های ترویجی را تهیه کنند و به نوعی مسابقه است که اراده به تغییر را تقویت کنند.
نگاهی به وضعیت پایتخت قبلی کتاب ایران
برای سنجش این معیار می‌توان به اقداماتی که در نیشابور پایتخت پیشین کتاب ایران انجام شد ، انداخت. سیدآبادی درباره نیشابور گفت: سال گذشته که نیشابور به‌عنوان پایتخت انتخاب شد، اگر داوران می‌خواستند که امکانات این شهر را با شهرهای دیگر بسنجند طبیعتاً خیلی شهرهای پرامکانات تری بود. داوران، برنامه این شهر را برای سال بعدی سنجیدند؛ یعنی برنامه نیشابور را کنار برنامه شهرهای دیگر گذاشتند و گفتند که نیشابور این کار را می‌خواهد بکند و شهرهای دیگر کارهای دیگری می‌خواهند بکنند و بعد دیدند که این شهر امکانات و ظرفیت‌های خوبی را برای ترویج کتابخوانی فراهم کرده است. نهادهای دولتی و غیردولتی آن با هم همکاری‌های خوبی دارند و حرکت‌های مردمی خوبی طراحی شده است. امسال خوشبختانه دیدیم که بخش خوبی از این حرکت‌ها نتیجه داد و تأثیر عملی آن را در افزایش خرید کتاب در آن شهر دیدیم. ما آماری از شرکت تعاونی توزیع‌کنندگان کتاب در تهران گرفتیم که مهم‌ترین مراکز توزیع عضو این شرکت هستند و این آمار نشان می‌داد که در نیشابور امسال نسبت به سال گذشته ۶۷ درصد در خرید کتاب‌های کودک و نوجوان رشد و حدود ۲۱ درصد در کتاب‌های بزرگسال افزایش خرید داشتیم. این در حالی بود که یک نمایشگاه بزرگ در آن شهر برگزار شده بود و بیش از ۸۵۰ میلیون تومان فروش داشت که فروش آن معادل شهرهای گرگان، زنجان و… که مراکز استان هستند، بود. همچنین طبق آماری که اداره کتابخانه‌های عمومی شهر داده است، بیش از ۲۵ درصد امانت از کتابخانه‌ها نسبت به سال قبل افزایش یافته است.
چرا بوشهر؟
سید آبادی، در بخش دیگری از سخنانش تأکید کرد: پایتخت کتاب به این دلیل انتخاب نمی‌شود که یک شهر چه امکانات و نارسایی‌هایی دارد بلکه برعکس به این دلیل انتخاب می‌شود که آیا اراده‌ای برای برطرف کردن این نارسایی‌ها وجود دارد. آیا اراده‌ای برای تقویت زیرساخت‌های کتاب وجود دارد؟ آیا اراده‌ای وجود دارد که آن شهر در حوزه کتابخوانی یک پله بالاتر قرار بگیرد. با این دید، برنامه‌های بوشهر وخوشبختانه باقی شهرهای این استان هم حضور فعال‌تری داشتند که نتیجه آن سال دیگر مشخص می‌شود. برنامه‌های بوشهر برنامه‌های خوبی بود و توانسته بودند مشارکت نهادهای مختلف را جلب کنند و توانسته بودند نهادهای مردمی را فعال کنند و توانسته بودند نهادهای عمومی مانند شهرداری‌ها و شوراهای شهر را فعال کنند و امیدواریم که سال بعد در همین زمان فعالیت آنها چنان باشد که بخش بزرگی از این نارسایی‌هایی که ممکن است در سطح استان وجود داشته باشد برطرف بشود.
حمیده ماحوزی؛ مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر، درباره پیشینه فعالیت‌های این استان در دوره‌های پیشین انتخاب پایتخت کتاب ایران می‌گوید: از سال ۹۳ تا کنون، ارائه و اجرای برنامه‌های ترویج کتابخوانی در اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر در دستور کار قرار گرفت. در طرحی که برای سومین دوره انتخاب پایتخت کتاب ایران ارائه کردیم، درمجموع ۳۳ برنامه برای ترویج فرهنگ کتابخوانی ارائه شده بود که ۹۰ درصد از آنها اجرایی شده است. اجرای طرح فراخوان کتابخوانی با برگزاری اردوهای کتابخوانی، تشکیل گروه های کتابخوانی و برگزاری مسابقات کتابخوانی نیز از دیگر برنامه‌های اجرا شده در بوشهر است. به گفته ماحوزی، ۲۰۰ تفاهمنامه با شهرداری، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دادگستری، بیمارستان‌ها، سربازخانهها، کانون اصلاح و تربیت، کارخانه ها، صنایع، تشکل‌های غیردولتی آموزش و پرورش، مؤسسات خصوصی و… منعقد شده است تا با برنامه‌های پایتخت کتاب بوشهر، همکاری کنند.
بوشهر؛ رکورددار جام باشگاه‌ها
استان بوشهر در نخستین دوره جام باشگاه‌های کتابخوانی بالاترین میزان مشارکت را در تأسیس باشگاه ها داشت، به‌طوری که از ۱۵۰۰ باشگاه تشکیل شده در کشور، ۵۱۰ باشگاه در استان بوشهر تشکیل شد و شهر کوچک خورموج این استان نیز، رکورددار تشکیل باشگاه‌های کتابخوانی کودک و نوجوان شد. ماحوزی یک سال کار مداوم دبیرخانه و نهادسازی برای ترویج کتابخوانی را از مهم‌ترین دلایل انتخاب بوشهر به‌عنوان سومین پایتخت کتاب ایران می‌داند. او می‌گوید: ما از تمامی شهرداران و بخشداران استان خواستیم شبکه‌ای تشکیل بدهند و همه آنها با امضای بیانیه‌ای تضمین کرده‌اند که هریک از شهرهای استان به‌عنوان پایتخت کتاب برگزیده شد، باقی شهرها نیز برنامه‌های شهر برگزیده را پیاده کنند تا کتابخوانی در کل استان رواج پیدا کند. امام جمعه، ورزشکاران ملی‌پوش و هنرمندان نیز بیانیه‌ای را امضا کرده‌اند و به‌واسطه آن تضمین کرده‌اند که از اجرای طرح‌های پایتختی بوشهر حمایت کنند.
پرونده بوشهر از منظر داوری نهایی
سیدمحمد بهشتی؛ نام آشنای فرهنگ و هنر ایران، از داوران نهایی انتخاب سومین پایتخت کتاب ایران بود. او درباره پرونده‌های شهرهای راه‌یافته به مرحله نهایی داوری می‌گوید: واقعیت این است که پیش از دیدن پرونده‌ها انتظار نداشتم در شهرهای شرکت‌کننده، این همه انرژی برای شرکت در یک حرکت فرهنگی وجود داشته باشد. در حوزه‌های دیگر کمابیش این انرژی را دیده بودم، ولی در حوزه کتاب، انتظار آن را نداشتم. به نظر من این شهرها خیلی خارج از انتظار تلاش کرده بودند و فکر می‌کنم این مسأله ناشی از این است که ایده پایتخت کتاب، ایده مؤثری بوده و توانسته است شهرهای مختلف را به حرکت دربیاورد. او می‌گوید: پرونده‌هایی که برای فعالیت شهرها و خصوصاً شهر برگزیده تهیه شده بود، خیلی جامع و کامل بود، به‌طوری که این امکان را فراهم می‌کرد تا بتوانیم قضاوت مطمئنی داشته باشیم. از این جهت باید از دوستانی تشکر کرد که زحمت کشیده‌اند و این پرونده‌ها را آماده کرده‌اند.
بهشتی می‌گوید: به دلیل ویژگی‌هایی که گفته شد، هیأت داوران بدون اینکه اختلاف نظری داشته باشند، درباره انتخاب پایتخت کتاب ایران به نتیجه رسیدند و این نشان می‌دهد که اولاً شهر برگزیده یعنی بوشهر، شایستگی کامل را داشت و ثانیاً زمینه برای انجام داوری با دقت بالا، فراهم بود.
پیگیری طرح‌های ارائه شده شهرها توسط دبیرخانه
مسئولان اجرایی طرح پایتخت کتاب ایران تأکید دارند که از زمانی که شهری به‌عنوان پایتخت کتاب ایران معرفی می‌شود تا سال بعد، فعالیت‌های آن شهر در زمینه ترویج کتابخوانی رصد می‌شود و در صورتی که نتوانند طرح‌های ارائه شده را محقق کنند، عنوان پایتختی کتاب از آنها گرفته می‌شود. علی اصغر سیدآبادی ضمن تأکید بر این موضوع می‌گوید: اگر دوستان به نیشابور مراجعه میدانی کنند می‌بینند که اتفاق‌های زیادی در سطح مردمی و نه در سطح دولتی افتاده است. تمام تأکید این برنامه هم این است که اتفاق در خود شهر و توسط مردم آن شهر بیفتد و آن نگاه یارانه‌ای و حمایتی در این برنامه حاکم نیست. الآن یک برنامه مفصلی با عنوان ۴۰ کتاب ۴۰ روستا در نیشابور در حال اجراست که با حمایت دولتی انجام نمی‌شود و همه اینها را افراد داوطلب متکفل می‌شوند و هر روستا را یک فرد داوطلب، یک خیر از هزینه شخصی خودش متکفل می‌شود و می‌پردازد. اهمیت پایتخت کتاب این است، وگرنه اگر بحث حمایت دولتی بود قبلاً ما چندین سال تجربه کردیم و دیدیم که در بعضی از بخش‌های این حمایت‌ها مؤثر است و در بخش‌هایی هم نبوده است.
پایتخت کتاب مردمی است نه دولتی
نکته پایانی اینکه اهمیت انتخاب پایتخت کتاب این است که می‌خواهد حرکتی را در شهرهای مختلف در حوزه کتاب ایجاد کند. به گفته مسئولان این طرح، امسال، زمانی که پرونده شهرها مورد بررسی قرار می‌گرفت نشان می‌داد که در بخش زیادی از این شهرها این حرکت آغاز شده است و مثلاً در این چند شهری که نامزد نهایی شدند و بعد به‌عنوان شهر خلاق در ترویج کتابخوانی شناخته شدند (شهرهایی مثل شهرکرد، زرند، اوز و کاشان) این فعالیت‌های عمومی قابل مشاهده است.. سیدآبادی در این باره می‌گوید: درست است که بخشی از وظیفه دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حمایت از کتاب و کتابخوانی است و به شکل‌های مختلف و با یارانه‌های مختلف در نمایشگاه‌های استانی و در تخفیف به کتاب در کتابفروشی‌ها از طریق خرید شمارگانی کتاب از ناشران و… ارائه می‌شود اما در این برنامه قصد این است که ظرفیت‌های خود شهر برای کتابخوانی و توان منابع مالی شهر برای کتابخوانی احیا شود. اهمیت این طرح در این است که نگاه این برنامه به دست دولت نیست و یک برنامه کاملاً مردمی و مستقل است. شما اگر در پرونده شهرهای منتخب نگاه کنید، بخشی از این هزینه‌های ترویج کتابخوانی شهر را کارخانه های آن شهر و بخش دیگری از هزینه‌ها را شهرداری آن شهر پرداخته است، بعید می‌دانم که از منابع دولتی استفاده کرده باشند. بخشی از هزینه‌هایشان را خیرین این شهر پرداخت کرده‌اند.