عشق در عصر مدرن، عشق به مثابه مدرنیته
مصاحبه با دکتر مصطفی مهرآیین
میترا فردوسی
روزنامه همشهری، سه شنبه، بیست و چهارم بهمن ماه
پرسش: عشق که در متن زندگی هرروزه‌ی ما حضور دارد دارای چهره های متفاوتی در دوره های زمانی مختلف است. برای همین هم از عشق دیروز و امروز سخن می‌گوییم و بر تغییراتش صحه می‌گذاریم. اینکه این تغییرات تحت تاثیر تحولات جوامع ایجاد می شود یا نه چیزی ست که جامعه شناسی باید به آن پاسخ بدهد.جامعه شناسی احساس این تاثیر و تاثر عشق بر جامعه را چطور بازگو می کند؟
پاسخ:علم جامعه شناسی در طول تاریخ چند نوع نگاه متفاوت به نسبت عشق و جامعه داشته است. جامعه شناسان کلاسیک بر این باور بودند که رابطه بین جامعه با عشق، یک رابطه خطی و یکسویه است و به طور کلی در دیدگاه آنان، جامعه در نسبت با همه‌ی پدیده ها امری تعیین کننده بود. قابل فهم هم هست چون در آغاز شکل‌گیری علم جامعه شناسی قرار بود که به «جامعه» در مقابل رقیبش یعنی «روان» در علم روانشناسی برتری داده شود و بر اولویت امر جمعی تاکید شود. هرچقدر از جامعه شناسی کلاسیک به سمت جامعه شناسان متاخر می آییم، ناتوانی جامعه شناسی در توضیح کامل پدیده هایی مثل عشق بدل به مسئله این علم می شود. جامعه شناسی اعتراف می کند که تاثیر جامعه بر پدیده های اجتماعی از جمله عشق «تاحدودی» یا «بخشی» است و فهم پدیده های اجتماعی بدون در نظر گرفتن منطق درونی آن پدیده ها غیر ممکن است. جامعه شناسی متوجه شد برای شناخت عشق و توضیح نسبت جامعه با آن، باید به منطق درونی عشق توجه ویژه ای کند. مثلا اینکه چرا عشق به شکل رمانتیک امروزی در آمده که رابطه ای است بین دختران و پسران در فضاهای آزاد اجتماعی سوالی است که به منطق درونی عشق بر می گردد. یا اینکه چرا عشق رمانتیک در عصر مدرن، بیشتر با امر تنانه پیوند می‌خورد نه احساسات لطیف عاشقانه؟ این سوالات را از طریق تحلیل جامعه و امر جمعی نمی توان توضیح داد. و بالاخره در نهایت جامعه شناسی امروزی به این دیدگاه دست یافته است که باید به بررسی پدیده های اجتماعی از جمله عشق بر نظم اجتماعی بپردازد و نشان دهد که چگونه این پدیده ها باعث می شوند جامعه به بازتعریف خود بپردازد.
پرسش: منظورتان از تاثیر عشق بر جامعه چیست؟ ایا مصداقی برای این تاثیر می‌توانید ذکر کنید؟
پاسخ:ما در جامعه شناسی همواره چنین تصور می کنیم که تاثیر جامعه بر پدیده های انسانی خطی و یکسویه و از سوی جامعه به سوی پدیده های اجتماعی است. فکر می کنیم این تنها جامعه است که بر پدیده ای همچون عشق موثر است. در حالی که این گونه نیست. پدیده های اجتماعی همچون عشق هم جامعه را وادار به بازتعریف نظم اجتماعی می کنند. اوا ایلوز در کتاب «بر باد دادن رویای عشق رومانتیک» از «سرمایه داری عاطفی» حرف می زند. او باور دارد که سرمایه داری منطق مبادله ای خود را بر احساس های ما تحمیل کرده است. بااینحال، معتقد است اگر ما مبتنی بر همان منطق بازار دایم به خرید گل برای معشوقه های خود بپردازیم و به همدیگر هدیه بدهیم و همدیگر را به مهمانی دعوت کنیم و با یکدیگر وقت بگذرانیم، اندک اندک این منطق احساسی- عاطفی عشق است که بر سرمایه داری تاثیر می گذارد و آن را تبدیل به سرمایه داری احساسی و عاطفی می کند.مثال دیگر تاثیراتی است که دریافت متفاوت ما از روابط عاشقانه بر نظم خانواده گذاشته و فهم مادران و پدران از مفاهیم دخترانگی و پسرانگی، نجابت و پاکی را تغیر داده است. بنابراین منطق درونی عشق بر جامعه تاثیر گذار است و نه تنها در وادی زبان و گفتمانی جامعه را تحت تاثیر قرار میدهد بلکه مناسک جامعه و نهادها را هم عوض می کند.
پرسش: عشق کلاسیک در جامعه ما جایگاه بزرگی دارد و مدام به عشق مدرن با دیده تردید نگریسته می‌شود. تفاوت عشق کلاسیک و مدرن در چیست؟
پاسخ:در جامعه همزمان با سیر تحولی که در همه حوزه‌ها طی کردیم عشق و احساس نیز متحول شده اند. به زعم من این سیر تحول همزمان و همگام با تحولی است که عشق در تمام دنیا از سر گذرانده است. یعنی نوع عشقی که امروز در کشورمان می بینیم، از نظر منطق درونی شبیه به دیگر کشورهای دنیاست. اولین تفاوت عشق کلاسیک و رمانتیک مدرن در این است که عشق در گذشته در نسبت با خانواده به مثابه ی دشمن و رقیب آن تعریف می شده است، اما امروزه عشق رومانتیک بنیان خانواده هسته ای است. در عصر گذشته (عصر کلاسیک تا دوران مدرن اولیه و حتی در طول دروان مدرن میانه)، عشق پدیده‌ای در حاشیه، مخفی و پنهان است. همیشه به جنگ خانواده رفته و دوسویه دارد. از یک سو به عنوان یک امر مطرود، سرکوب شده شناخته شده و از طرف دیگر به عنوان یک فانتزی یا خیال جذاب و دلنشین با آن برخورد شده است. علاوه بر این، عشق رمانتیک برخلاف صورت پیشین عشق، سیال و کوتاه‌مدت شده است. عشقی است که کلمات و توصیفات کلاسیک در مورد معشوق و رابطه عاطفی-عاشقانه را بلاموضوع کرده است.
پرسش: عصر مدرن از طریق چه امکانات و ویژگی هایی منطق درونی عشق را تحت تاثیر قرار میدهد؟
پاسخ:اول از همه باید بدانیم که جامعه مدرن نیازمند این است که همه چیز را مدیریت کند. اگرچه جامعه حاصل دست انسان است، اما به عنوان مجموعه ای از ارزشها، نگرش‌ها ونهادها و…. سامانی مستقل از انسان است. این سامان مستقل باید حیات خودش را در جایی تضمین کند و حیات این هنجارها، ارزشها و … زمانی ممکن می شود که در درون فرد فرد جامعه وارد شوند (فرآیند جامعه پذیری). به این ترتیب در این عصر دانش،عشق، احساس و بدن ما بیشتر از هر دورانی مدیریت می شود.
پرسش: بالاخره در عصر سنت هم روابط انسانی مکرر مدیریت می شود در قالب خانواده.
پاسخ:بله مدیریت روابط انسانی در عصر سنت، مبتی بر مقتضیات خانواده صورت می‌گرفت به طوریکه پدر و مادر به فرزندان می‌گفتند که در روابط احساسی فلان کار را باید انجام دهید و از یک سری کارها دوری کنید. از دل چنین باید و نبایدهایی، روابط عاشقانه و احساسی مدیریت می شد تا بتواند تداوم‌بخش نهاد خانواده باشد. درهمه جای دنیا هم بوده و هنوز هم هست. مثلا هنوز در بین طبقات بالای جامعه انگلیس مرسوم است که از حضور فرزندانشان در جشن و مهمانی های مناطق پایین شهر جلوگیری می‌کنند تا از این طریق جلوی احتمال عاشق شدن فرزندانشان را در طبقه فرودست بگیرند.
پرسش: عشق امروزی یا عشق رمانتیک مدرن در بسترهایی شکل گرفته که آنها هم محصول دنیای مدرن هستند،مثل شهرنشینی، توسعه فردیت انسان‌ها و … بسترهایی که عشق های رمانتیک امروزی را ممکن کردند کدامند؟
پاسخ:عشق رمانتیک حاصل چند اتفاق است. یکی از ان ها آپارتمان نشینی است. زندگی در خانه هایی نقلی که گاهی زیر ۵۰ متر هستند، باعث شده که تعاملات اجتماعی لاجرم زیاد شود. تعاملات اجتماعی زیاد به معنی برخورد زیادتر دو جنس مخالف است. ببینید همین معماری ساده امکان تعاملات بی حد وحدود جنس های مخالف را ایجاد کرده است.
در حوزه پزشکی هم نظام مدرن، بدن را مدیریت و بعد محو می کند. در این عصر تن بی معنا شده است. ایده الی از بدن زیبا، شیک، سالم ارائه می‌شود ولی در عین حال بدن آن قدر به الگوها و سایزها و تناسب رنگ ها و اطلاعات تقلیل پیدا کرده که گویی محو شده است. در این وضعیت مالکیت جسم و تن از اختیار فرد خارج می شود. بنابراین مضامین مربوط به مالکیت در روابط احساسی و عاطفی، چونان که در عصر سنت مثلا با مفاهیمی چون ناموس و غیرت متبادر می شد، امروز کمرنگ شده است. در عصر مدرن حتی خود ما هم مالک تن مان نیستم چه برسد به اینکه در روابط عاشقانه کسی مالک کسی باشد یا از آن کسی باشد. در یک کلام می‌شود گفت مدیریت رابطه از دست افراد خارج شده، همانطور که مدیریت بدن از دست آدم‌ها خارج شده است.هم چنین تحولات علم پزشکی باعث استقلال عرصه لذت از تولید مثل شده است. بوجود آمدن راهکاری نوین برای باردار نشدن در علم پزشکی مدرن یکی از زمینه های ایجاد عشق رمانتیک مدرن است. در عصر سنت، رابطه جنسی در پیوند با بارداری تعریف می شود. رابطه جنسی دارای خلاهایی است و فی نفسه امری پوچ است، بنابراین در عصر سنت، تولید مثل این خلا و فقدان را پر می‌کند.در گفتمان سنتی خانواده، لذت امری مذموم و رابطه جنسی تنها در پارادایم تولید مثل و فرزند آوری معنا می‌گرفت. علم پزشکی در عصر مدرن با امکاناتی که در زمینه جلوگیری از بارداری برای زنان و مردان به وجود آورده و کمکی که به کنترل بیماری‌های مقاربتی کرده است، قلمروی لذت را از قلمرو تولید مثل مستقل ساخته است. بنابراین در عصر مدرن، عشق خلا روابط جنسی را به جای فرزند آوری پر می کند.
اتفاق دیگری هم در در حوزه آموزش و کار زنان می افتد. اموزش زنان تا دهه ۳۰ و ۴۰ در دنیا دچار مشکل است، اما در عصر مدرن به مدد رشد آموزش همگانی شاهد وسعت یافتگی وجود زنان هستیم. به تبع آن زنان در فضای کار هم وارد می شوند. کار زنان همراه با چند پیامد جدی است: محیط کار از محیط خانه جدا و خانواده گسترده تبدیل به خانواده هسته ای می شود و نیز زنان از محیط خانه فاصله می گیرند. دیگر در مرکز دنیای ذهنی زنانه، بیش از انکه نگران مدیریت آشپزخانه باشیم نگران مدیریت تعاملات و احساسات در فضای اجتماعی هستیم. اگرچه در نظام سنتی، مدیریت احساسات زنانه معطوف به فرزندان و همسر بوده است و مادرانگی به واسطه اعطای وسعت وجودی به زنان امکان حضور دو بیگانه را-فرزند و همسر-را در درون زنان ممکن می کرد، در عصر مدرن، زن بیرون از خانه است و هزاران بیگانه در درون زنان حضور دارند؛ همانطور که مردان این تجربه را سالیان داشته اند.
در این عصر مدیریت واژگان احساسی هم از دست ما خارج شده است. هر زن و مرد در روز به خیلی ها جانم، قربان شما، می بوسمت و … می گویند. ما بیش از آنکه گرفتار شناخت احساسی از خودمان باشیم، دائما درحال تجربه احساسی هستیم.به علاوه، امروز اختلافات زنان با مردان بر سر اقصاد نیست؛ اختلافات زنان و مردان بر سر فهم از خود و منزلت و جایگاه اجتماعی است. زنان در عصر مدرن تبدیل می شوند به شورشگران اجتماعی.آن ها از قلمروی با ثبات اجتماعی پیشین خود که خانه بود خارج و وارد قلمروی شورش اجتماعی می شوند. یعنی عملا وارد عرصه ی بیقراری و سیالیت می شوند. چیزی که در عشق مدرن رمانیتک هم به خوبی می بینیم.
همزمان با ورود به حوزه ارتباطات و تعاملات که گفته شد، ما با یک تحول در حیطه مناسک تعامل نیز روبرو هستیم. در عصر سنت تعاملات معطوف به خانواده بود-کار، ازدواج و هر نوع تعاملی در خانه تعیین می شد. اما در دوره متاخر تعاملات اجتماعی است که به خانواده جهت می دهد. تعاملات بیرونی به درون خانواده کشیده می‌شود و کثرت روابط به گونه ای است که نظام خانواده را تغییر داده است. قبلا از خانوده بیرون می‌رفت و نمایش می داد امروز نمایش از بیرون به درون خانواده راه پیدا می‌کند. پارتی های خانوادگی و امثالهم تبدیل به مناسک نمایش می شوند. دو محور اصلی این نمایش هم بدن و احساس هستند.
پرسش: فضای زندگی یعنی جایی که زندگی می کنیم چقدر در اینکه عشق چگونه به تجربه درآید نقش دارد؟ منظورم این است که حرف های شما در باب عشق رمانتیک در روستاها و جاهای دور افتاده هم صدق می کند؟
پاسخ:مجموعه این اتفاقات و بسترهای زمنیه ساز ایجاد عشق مدرن که برشمردم، در «شهر» ممکن می شود. خود شهر فضا و فرصتی است برای پراکندگی تجربه های احساسی. پاساژها، پارک ها، کوچه ها و مغازه ها… همه وهمه موقعیت تجربه احساس هستند، چون در آنها دائما در تعامل اجتماعی هستیم. همه این‌ها هم در بستر اقتصاد مبادله‌ای ممکن می‌شود.به زبان اوا ایلوز(یکی از مهم ترین جامعه شناسان حوزه احساسات در دوره معاصر) اگر دست در دست هم وارد پاساژی می شوید، خرید می کنید. همین که از یک مغازه خرید کنید این دلهره و شک در دلتان می افتد که نکند مغازه ی بعدی کالایی که من خریدم را داشته باشد ولی بهتر و مرغوب تر؟ همین منطق تنوع طلبی و شکافی که در علایق فرد امروزی در نتیجه فراوانی نمایش و عرضه اتفاق می افتد، به احساس فرد مدرن هم رخنه می‌کند. طبیعی است که یک فرد در همان پاساژ بر گردد و به کسی که دستش را گرفته نگاه کند و خود را درچالش این سوال اساسی گرفتار بیابد که چرا باید این فرد در رابطه احساسی با من باشد و کس دیگری نه؟
پرسش: در آرای جامعه شناشان احساس مفاهیم مختلفی برای آن در نظر گرفته شده است. گاهی گفته می شود که عشق یک نگرش است یا حتی یک سازه فرهنگی. جنس عشق چیست؟
پاسخ:چهار احساس اصلی داریم شادی غم، خشم و ترس. این احساسات با احساسات دیگر ترکیب می‌شوند و احساس مرکب می‌سازند. عشق هم یک احساس مرکب است که از ترکیب شادی و پذیرش به وجود می‌آید.
پرسش: قبل تر گفتید که عشق مدرن رمانتیک عشقی کوتاه مدت و سیال است. این خبر خیلی ترسناکی ست که برای دلدادگان عشق که بگوییم عشق مدرن کوتاه مدت است…
پاسخ:منطق درونی عشق این را می گوید. حتی نازل ترین سطح عشق که بحث هورمونی ماجراست هم به این موضوع صحه می گذارد. به لحاظ زیست شناسی وقتی عاشق می شویم یک سری هورمون ترشح می شود که تا شش ماه احساس شادی ایجاد می کنند. بعد از شش ماه فرایند زیستی به سمت سردی می گراید. پس از منظر زیست شناسی هم فرایند عشق، منقطع و کوتاه مدت است. به زبان بدیو و اریک فروم عشق رمانیتک در اغاز به شکلی آتشین و همراه با نابودی «منِ» فرد ظاهر می شود. خودخواهی مان را از دست می دهیم و کسی-معشوق- به درون ما می خزد. رخداد عشق بر ما عارض می شود، یعنی به زبان بدیو در تجربه عاشقانه دو قلب چهار دست و چهار پا داریم. عاشقی یعنی من نگران پاهای خودم نیستم، نگرانم پاهای او هستم که دوست دارد کجا برود. نگران دست های خودم نیستم، به این فکر می کنم که دست‌های او دوست دارد چه چیزی را انجام دهد.
پرسش: خودخواهی مدرن و رشد فردیت چیزی از این نگرانی ها باقی می گذارد؟
پاسخ:رابطه عاشقانه یک دشمن بزرگ در این عصر دارد آنهم همین میل مدام ما به خودخواهی است. در رخداد عشق یک‌بودگی خودمان را از دست می‌دهیم و دو می‌شویم، اما نمی توان از ان انتظار استمرار همیشگی داشت.چراکه عشق به خاطر دلایلی که برشمردم امروزه اساسا در بستر زندگی روزمره نمی تواند مستمر و دائمی باشد. عشق در عصر مدرن نمی‌تواند تمام زندگی باشد، بلکه حاشیه ای بر آن است که در کنار کار و درس و بقیه ی امور روزمره ی زندگی ما را شکل می دهند.
پرسش: چطور عشقی که آنقدر در متن زندگی عاشق جاری بود که اورا مجنون و راهی بیابان می‌کرد و از همه کارها می انداخت در این عصر اینقدر حاشیه ای شده است؟
پاسخ:ما در دنیایی زندگی می کنیم که اصلا عشق در متن آن نمی تواند وجود داشته باشد و این سوال شما به تناقضی اشاره دارد که ذهن سنتی با واقعیت مدرن عشق ایجاد می کند. در صفحه ی حوادث خواندم که دختری پسری را که عاشق او بوده کشته است. چرا این اتفاق می‌افتد؟ زمانی که یکی از طرفین می پندارند در این عصر عشق دائمی ممکن و میسر است این اتفاق بوجود می آید. این دختر دوست دارد تمام لحظات را عاشقانه کند. اما این ناممکن است. زندگی گرفتاری های بسیار دارد و ما نیازمند آنیم که بسته به ابعاد متفاوت زندگی دارای حالات روحی متفاوت باشیم. نمی توانیم همیشه حس عاشقانه داشته باشیم. کسی که دنبال حس عاشقانه همیشگی است و آن را از سوی طرف مقابل خود نمی بیند عشق را تبدیل به تنفر می کند. عشق در معنای لیلی و مجنونی تنها زمانی ممکن است که یا شما بیکار باشید یا از کل زندگی دست بشویید و فقط عاشق باشید.
پرسش: آیا عشق را می شود فرا گرفت؟ یعنی عشق اموختنی است؟
پاسخ:عشق در اغاز آتشین است، اما در فرایندش سرد و کند می شود. بنابراین، نیازمند آموزش است.چیزی که در جامعه‌ی ما مغفول مانده همین بعد سخن گفتن از عشق و آموزش آن است. اریک فروم مبتنی بر همین واقعیت بود که کتاب «هنر عشق ورزیدن» را نوشت. ما در عصر مدرن آموزش عشق نمی بینیم. اریک فروم می گفت باید عشق را در روند آموزش با احترام، دلسوزی، دانایی همراه کرد. آن موقع است که عشق از یک فرایند میل گونه جنسی و احساسی آتشین تبدیل به یک فرآیند انسانی می شود. اگر این اتفاق بیفتد عشق از وجه اروتیک تهی می‌شود و به عشق انسان‌دوستانه (آگاپه) وسعت می‌یابد.
پرسش: آیا در عصر مدرن افراد و سوژه های روابط عاشقانه روایت نزدیک یا شبیه ی از عشق مراد می کنند؟ اگر بپذیریم در هر دوره ای یک روایت غالب از عشق وجود دارد، این روایت در ایران امروز چیست؟
پاسخ:در عصر مدرن دیگر روایت ما از عشق یکسان نیست. قصه های عشق بین افراد متفاوتند. استرنبرگ در کتاب «روایت از عشق» حداقل ۲۵ روایت از عشق را فقط در جوامع غربی استخراج کرده است. افراد مدرن با جهان بینی های مختلف در مورد عشق در رابطه احساسی قرار می گیرند و خود این موضوع عامل بسیاری از گسست هاست. موضوع این است که همانطور که رولان بارت می گوید، گفتمان عشق اساسا، گفتمان غالب جوامع در جهان مدرن نیست. روایت های عشق ناشنیده هستند و فیگورهای عشق ناشناخته و در حاشیه قرار دارند. فیگور غم ، شکست عاطفی، فیگور آسمان آبی(خوشی روز اول عاشقی)، فیگور گفت و گوهای عاشقانه طولانی‌مدت، فیگورحسادت به رقیب و دلتنگی و هجران… ناپدید شده اند.
حال بخواهم سوال شما را جواب بدهم باید از خود بارت کمک بگیرم. بارت زبان عشق را نوشت تا بگوید چقدر حفظ این زبان کمرنگ شده در جهان امروز مهم و ضروری است و این روایت ها مهم هستند. او در این کتاب می‌گوید این مهم نیست که عشق گفتمان های مختلفی دارد، بلکه این مهم است که در هر دوره کدام یک از زبان های عشق غالب شده باشد. زبان اول عشق، آسمان آبی است. روز نخست عاشقی، جهان روشن و آسمان آبی و عاشق شاد است. زبان دوم عشق، گفت و گو و حرف زدن است. عشق در این مرحله از جنس شنوایی است. بر اساس این مرحله، دو نفر تا زمانی که چیزی برای گفت و گو دارند عاشق هستند. گفتمان سوم، مجادله و بحث است. سخن چینی، قضاوت، و رنجیدن ها در این مرحله اتفاق می افتند. گفتمان بعدی جدایی و آخرین گفتمان بازاندیشی(آیا به عشق برگردیم یا نه؟) است. همه ی ما در روابط عاشقانه این مراحل را طی می کنیم اما سرعت گفتمان اول و دوم در عصر مدرن بیشتر از دیگر مراحل است. سرعت زندگی مدرن باعث می شود دو مرحله اول به سرعت طی شوند و به مجادله و جدایی برسند. در این مراحل آخر، فاتحه رابطه عاشقانه خوانده است، چون روابط عاشقانه‌ی امروز پشتیبانی خانواده را مثل عصر سنت با خود همراه ندارد. وقتی دو نفر در مجادلات گرفتار می شوند هیچ حمایتی از آنها صورت نمی گیرد و عشاق در این عصر وانهاده اند.
پاسخ این سوال اصلی که چرا روابط میان زوجین کوتاه است را می توان در همین وانهادگی یافت. حمایت های اجتماعی خانواده ها برداشته شده و به جای آن، گفتمان مشاوره یا روانکاوی نشسته است. بدحادثه اینجاست که این گفتمان روانکاوی خودش به طور کلی از دشمنان پر وپا قرص روابط عاشقانه است. این گفتمان به لحاظ اخلاقی نسبت به روابط انسانی خنثی است. اصولا در گفتمان روانشناختی همه چیز به ویژگی‌های روان فرد برمی‌گردد و افراد به سمت خودخواهی و یک بودگی که الن بدیو می گفت سوق داده می‌شوند. روانشناسی به مراجعین گرفتار در منازعه می گوید که روان شما با زوجتان فرق می کند و این تفاوت تجربیات روانی، گفت وگو را بین شما ناممکن می کند. بنابراین شما بهتر است از هم جدا شوید. تمام تست های ازدواج مبتنی بر فردیت و تفاوت ها تدوین شده است و دو بودن در آنها جایی ندارد. روانکاوی، «بودن رابطه ای» را ناممکن می کند. با این توضیحات، به قول بارت، «گفتمان مجادلات» امروزه در مرکز روابط عاشقانه و به عنوان روایت اصلی از عشق قرار گرفته است. جدایی بیش از همیشه در دسترس است و باز اندیشی بسیار کم اتفاق می‌افتد.
پرسش: یکی از مسائل مهم در تقویت هر گفتمانی، نحوه ی بازنمایی آن است. به نظر می‌رسد که رسانه ها و هنر در بازنمایی عشق به چند بعد خاص بسنده کرده اند و بقیه مسائل را واگذاشته اند. برای مثال مضامین بسیاری از فیلم‌ها، رمان‌ها و اشعار امروزی مربوط به مراحل آخر بارت از زبان عشق است یعنی مجادله و جدایی. مضمون خیانت و گسست به کرات دیده می شود اما مضامین تغزلی که در ادبیات و هنر کلاسیک از مفهوم و مصداق عشق می بینیم به کل چیز دیگری است. نظر شما در این باره چیست؟
پاسخ:من اعتقاد دارم که ثبت عشق، ثبت انسان است. بنابراین، هر چقدر جامعه ی ما عشق را بیشتر ثبت و بازنمایی کند جامعه ی انسانی تری است. اما قبول دارم که در روایت های ارائه شده از عشق گفتمان های اولیه عشق، منعکس یا بازنمایی نمی شوند.
پرسش: شاید این ایراد وارد باشد که رسانه چیزی که هست را بازنمایی می کند. رسانه و هنر شاید در این جامعه عشق را در جدایی و انفصال می بینند و بنابراین همان را منعکس می کنند…
پاسخ:ممکن است درست باشد که چون رابطه عاشقانه کمرنگ شده بازنمایی آن هم با مشکل مواجه شده است. باید در سینما، ادبیات، گفتمان دانشگاهی و حوزوی و روشنفکری از ارزش عشق حرف زده شود، فارغ از اینکه این عشق مصادیق بیرونی دارد یا ندارد. اصولا یکی از وظایف روشفکری این است که به گونه ای تجربیات گذشته از عشق را قرائت کند که حال امروز ما را معنادار کند. اگر در گذشته روایت های عاشقانه لیلی و مجنون و شیرین و خسرو داشته ایم، جریان روشنفکری و هنر باید صداهای عاشقانه، امیدها و عواطفی که در این روایت های عاشقانه ثبت شده است را در قالب الگوهای ادبی و هنری و معرفتی به جامعه عرضه کند. اما متاسفانه در حالیکه در دنیای غرب هزینه های زیادی صرف بازسازی قصه های عاشقانه کلاسیک می کنند در ایران کمتر می بینیم که این روایت های عاشقانه قرائت شوند.
پرسش: این روزها خیلی ها می گویند حال جامعه خوب نیست و ناامیدی و یاس جای عشق و امید را گرفته است.
پاسخ:هانا آرنت در دهه ۵۰ از عشق به عنوان پاسخی به عصر ظلمت حرف می زند. اما چرا ما در این روزگار در جامعه مان از جادوی عشق در برابر ناامیدی و مشکلات اجتماعی حرف نمی زنیم؟ خلا این نوع گفتمان عاشقانه در وادی سیاست هم وجود دارد. اشتباه است اگر بپنداریم که قهر و خشونت در گفتمان سیاسی کارآمد تر از عشق رفتار می کنند.باید برگشت و از این ادبیات حرف زد. اما کسانی که به قدرت عشق ایمان دارند کم هستند. حتی کار به جایی رسیده که بسیاری از نیروهای فکری جامعه سخن گفتن از عشق را امری چیپ، دم دستی و مبتذل می‌پندارند. جامعه ایران جامعه عقلانیت زده ای شده که سعی دارد ارتباطش را با عشق کم کند. اما اگر عقلانیت با عشق همراه نشود، جهان مدرن بازنده بزرگی است. نجات این جهان، در پرواز کردن با دوبال عشق و عقل است.
پرسش: گاهی در چیزهایی که ایرانی ها در باره عشق می نویسند تامل می کنم. عشق در نظر بسیاری از اعضای این جامعه امری متعالی، آرمانی و دست نیافتنی است. به نظر شما آرمان گرایی ایرانی مخاطره ای را برای تجربه عاشقانه او ایجاد نمی کند؟ شاید ساده شده این سوال این باشد که اصولا عشق در جامعه ایران از چه منطقی پیروی می کند؟
پاسخ:عشق از جنس زندگی است. نگاه انسان ایرانی اما نگاه پروژه ای و توسعه ای به زندگی و به تبع آن عشق شده است. ما با زندگی در یک فاصله ایستاده ایم. ما می خواهیم به جای زندگی کردن، زندگی را مدیریت کنیم. فکر می کنیم الگوهای ثابتی از عشق و عاطفه خوب و متعالی وجود دارد و بقیه اشکال عشق و تجربه روابط انسانی را منتفی کرده ایم و انگار نمی دانیم زندگی را از پسِ پس زدن تجربه عاشقانه از دست می دهیم.عشق همان زندگی کردن است و نباید به آن از بالا به پایین نگاه کرد. ببینید این نگاه تبخترآمیز به زندگی و انسان و جامعه و عشق چه بلایی سر فهیمه رحیمی ها آورد! رمان های فهمیه رحیمی مصداق نوعی زندگی عاشقانه بودند که در دهه ۶۰ و ۷۰ در جامعه وجود داشت. ولی جامعه روشنفکری آن را سرکوب کرد. به آسمان آبی و گفت و شنود عاشقانه که مربوط به مراحل نخستین تجربه عاشقانه است با اکراه نگاه می شود. مکرر روابط عاشقانه مردم را قضاوت می کنیم و سانت می زنیم. اما باید همه انواع عشق رادر جامعه به رسمیت شناخت تا عشق بتواند در لابه لای زندگی مردم ریشه بدواند و در مرزهای زندگی خودش را به الگوهای متعالی روابط انسانی نزدیک کند.