از “پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه‌مدنی“
تا “پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده“
وقتی “انسان‌شناسی و فرهنگ” الگوی دو نهاد مدنی دیگر می‌شود
اسماعیل حسام‌مقدم
طراح و بنیانگذار پروژه هامون | صاحب امتیاز و مدیرمسوول گروه مطبوعات و انتشارات هامون
دبیر انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات استان بوشهر
عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران-شعبه بوشهر
ده سال پیش، وقتی که فارغ‌التحصیل دوره کارشناسی‌ارشد مطالعات‌فرهنگی شده بودم؛ در جلسه‌ای طولانی از راهنمایی‌های مدیر موسسه “انسان‌شناسی و فرهنگ” بهره بردم. ایشان به من توصیه نمود که به جنوب برگردم و درباب فرهنگ و جامعه این منطقه تحقیق و پژوهش نمایم. جلسه‌ای که برای من سراسر ایده و اندیشه بود. پذیرفتم و تهران را بعد از هفت سال به مقصد زادگاهم؛ دشتستان (قصبه‌ای در استان بوشهر) ترک نمودم. از همان نخستین ماه‌های حضورم در جنوب، ایده‌ای که گرته برداری‌شده از موسسه “انسان‌شناسی و فرهنگ” (لینک) و موسسات دیگری مانند موسسه مطالعاتی “رخداد تازه” (وابسته به دکتر مصطفی مهرآیین) بود، در ذهنم شکل گرفت. این ایده خود را به شکل نهادی مدنی – فرهنگی با عنوان “انجمن هامون ایران” بازتعریف کرد و از پاییز ۱۳۹۱ شکل گرفت و فعالیت‌های مطبوعاتی، انتشاراتی و گفت‌وگویی خود را به عنوان شبکه‌ای از روابط اندیشگی بین کنشگران مدنی-فرهنگی در جنوب ایران صورتبندی گفتمانی نمود.
در تداوم این روند، و مجددا با گرته‌برداری از تجربه‌زیسته موسساتی مانند “انسان‌شناسی و فرهنگ” و با توجه به ضروریات زمینه و زمانه، در پاییز ۱۴۰۱ از درون پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی، “پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده” خلق شد که پروژه‌ای بازاندیشانه و واسازانه بود. پروژه‌ای کنشگرانه که با حفظ پرنسیپ‌های فکری و تئوریک پروژه “هامون”، نسبت به بازنگری انتقادی و بازاندیشی، پروژه دیگری را با محوریت ایده‌های واسازانه درباب نا-جنبش اجتماعی، نهضت ترجمه، سیاست تفاوت، قدرت بی‌قدرتان، تغییرات اقلیمی، اخلاق زیستی، تاریخ از پایین، برساخت سوژه مجازی و… برساخته نمود. در طراحی پروژه ارغنون، از تجربه زیسته یک دهه در فعالیت‌های مدنی-فرهنگی پروژه “هامون” بهره برده شد و طراح این پروژه مهدیه امیری دشتی و اسماعیل حسام‌مقدم بوده‌اند.
نویسنده به عنوان طراح و بنیانگذار “پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه‌مدنی” و یکی از طراحان “پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده“، همواره موسسه “انسان‌شناسی و فرهنگ” را به عنوان الگویی بسیار موفق و خلاق از نهادسازی مدنی-علمی به مثابه اجتماعی گفتمانی در نظر داشته و دارم؛ ازهمین رو همواره در تلاش بوده‌ام که ارتباط خودم را با این سرچشمه گفتمانی حفظ نمایم. در ادامه این نوشتار که برای ویژه نامه “انسان‌شناسی و فرهنگ” در مجله رسانه فرهنگ (زیرمجموعه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات) (لینک) به نگارش درآمده، تا شرح مختصری از تاثیر مدل و الگوی “انسان‌شناسی و فرهنگ” درباب یک دهه فعالیت مدنی-فرهنگی دو پروژه اندیشگی-کنشگری هامون و ارغنون ارائه نمایم.
پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه‌مدنی
سرچشمه‌های فکری و معرفتی پروژه هامون برگرفته از ایده “هویت چهل‌تکه” داریوش شایگان می‌باشد؛ یعنی بر این اساس به این نکته قائل است که هویت ایرانیان در هزاره سوم برساخته شده از سه هویت تمدنی “ایرانیت، اسلامیت و مدرنیت” می‌باشد که باید به هر سه این هویت‌ها توجهی عمیق و متوازن داشت.س همین خاستگاه فکری باعث شده‌است که در تمامی برنامه‌های “هامون” به هرسه این حوزه‌های هویتی پرداخته شود و در شکل بخشیدن به اهداف انجمن، شهروندانی فعال به ویژه جوانان با نگرش‌های متفاوتی مشارکت داشته باشند.
نخستین دلیل استفاده از نام “هامون” برای عنوان این نهاد مدنی غیردولتی این بوده و هست که هامون؛ به دشتی وسیع و گسترده گفته می‌شود که می‌تواند در خود حجم عظیم و متفاوتی از جریان‌های زیستی را پذیرا باشد، ازهمین‌رو بر اساس ایده اصلی راه‌اندازی “انجمن هامون ایران” (لینک) که در پی ایجاد شبکه‌ای از تفکرات و اندیشه‌های چهل‌تکه (ایرانی/ اسلامی/مدرن) بود، می‌توانست این معنا را به خوبی به مخاطب و شهروندان منتقل نماید. از سویی وجه تسمیه دیگر این عنوان می‌تواند برگرفته شده از فضای زیستی بنیانگذاران پروژه “هامون” نیز باشد که از دشتستان برآمده‌اند و همین جریان اقلیمی و اکولوژیک نیز در عنوان‌بندی پروژه می‌توانست دخیل باشد؛ چنانچه جغرافیای دشتستان در خود دشت‌ها و هامون‌های وسیع و گسترده‌ای دارد. ملاحظات زیست‌محیطی همچون دریاچه خشک شده هامون و یا ملاحظات سینمایی درباب فیلم “هامون” اثر داریوش مهرجویی؛ که نماد شاخص روشنفکری در سینمای ایران هست، همگی دلایلی بود تا این عنوان، برای پروژه هامون برگزیده شود. نویسنده؛ اسماعیل حسام‌مقدم با مشارکت چند فعال مدنی و فرهنگی دشتستان؛ مبدع خلق پروژه هامون می‌باشد.
در طول یک دهه فعالیت پروژه هامون؛ بازگشت جامعه‌مدنی، این پروژه با خلق سرمایه نمادین و فرهنگی توانسته در دل خود پنج نهاد انتشاراتی و مطبوعاتی زیر را سامان بخشد و در قالب این نهادها به کنشگری مدنی-فرهنگی اهتمام ورزد:
وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه‌مدنی جنوب ایران (رویکرد اجتماعی-سیاسی) (لینک)
انتشارات هامون نو؛ مدرسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی جنوب ایران (لینک) (لینک ۲)
دوهفته‌نامه آوای هامون؛ نشریه جامعه‌مدنی جنوب ایران (رویکرد عمومی) (لینک)
فصلنامه نامه هامون؛ اجتماع گفتمانی فرهنگ جنوب ایران (رویکرد مطالعات فرهنگی) (لینک)
سالنامه/فصلنامه ارغنون هامون؛ رساله علوم انسانی جنوب ایران (رویکرد بینارشته‌ای) (لینک)
ایده اصلی بنیانگذاران پروژه “هامون” در قالب این پنج نهاد مذکور، بازسازی عقلانیت مفاهمه‌ای و کنش‌های گفت‌وگومحور در عرصه عمومی جنوب ایران بود و این به‌دلیل خاستگاه فکری و اندیشگی کنشگران “هامون” که غالبا در حوزه مطالعات فرهنگی و اجتماعی بودند، شکل گرفته بود. در یک جریان سیستماتیک قصد بر این بوده است که به‌طور خاص تولید متن و محتواهای فکری و گفت‌وگویی؛ هدف بنیادین پروژه هامون باشد. به این دلیل که طی بررسی‌ها و تحلیل‌های موجود، به لحاظ وجود متن (متن نوشتاری، تصویری، نمادین و رسانه‌ای) با فقر و نقصان‌هایی در سطح جنوب ایران مواجه بوده‌ایم. بنابراین تلاش خود را از همان ابتدای صورتبندی گفتمانی پروژه “هامون” بر اساس تولید متن گذاشتیم. در این تحلیل که حاصل گفت‌وگوهای من در اواخر دهه هشتاد با کسانی همچون دکتر ناصر فکوهی و دکتر مصطفی مهرآیین بوده است، من را بر آن داشت که پس از بازگشت به جنوب ایران، تلاش‌های مفهومی و اندیشگی خود را در آفرینش و بازآفرینی متن صورت بخشم. از سوی دیگر، هجمه مطالعات تاریخ‌نگارانه محض (بدون هیچ‌گونه پیوندی با زندگی روزمره) فضای تولید متن و اندیشه در جنوب ایران را با نقصان‌هایی در جامعه‌مدنی مواجه ساخته بود و در مواجهه با جریان تاریخیّت‌گرایی محض، پروژه “هامون” در تلاش برای بازاحیا و بازآفرینی جامعه‌مدنی و آنچه که در زمانه و زمینه معاصر صورتبندی می‌شود، اهتمام ورزید. در همین جریان مجموعه نشست‌های عصرانه فرهنگی هامون به‌مثابه تولید اندیشه از مسیر گفت‌وگو و دیالوگ در سال‌های ۹۲ تا ۹۴ شکل گرفت و در همین تاریخ برای مستندسازی وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران نیز تاسیس شد. ناگزیر ارتباطات و پیوندهای فکری در درون نشست‌های هفتگی عصرانه فرهنگی هامون (لینک)، خواه ناخواه باعث تولید متن شد و از همین‌رو، ضرورت انتشار و بازنشر مفاهیم و گفت‌وگوها در عرصه عمومی خود را نمایان‌تر ساخت که همین باعث شد در سال ۱۳۹۳ مجوز انتشارات «هامون نو» از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اخذ شود.
پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه‌مدنی در حدود یک دهه گذشته بر پنج حوزه فکری به تولید متن پرداخته است؛
- مطالعات جامعه مدنی
- مطالعات فرهنگی و هنری و ادبی
- مطالعات زنان و خانواده
- مطالعات محیط زیست و توسعه پایدار
- مطالعات جنوب ایران
که همواره در انتخاب موضوع در تولید متن در ساختار نهادهای پنج گانه پروژه “هامون” به این پنج موضوع توجه جدی شده است.
پروژه “هامون” از همان ابتدا به سمت ترویج برخی از واژگان و مفاهیم مغفول مانده در جامعه حرکت نموده است. مفاهیم فراموش‌شده‌ای مانند حقوق شهروندی، حقوق اقلیت‌ها (مانند توان‌یابان، قومیت‌ها، حاشیه‌نشینان، مهاجرین…)، سبک زندگی، گفت‌وگو، درک حضور دیگری، تمرین مدارا، دموکراسی‌خواهی، کودکان و نوجوانان و جوانان، زنان، سالمندان، آموزش، بهداشت، محیط زیست، صلح پایدار، زندگی روزمره، فرهنگ عامه مردم، کارگران، اندیشه عدم‌خشونت، آزادی و عدالت، انسانیت، اخلاق مدنی، تشکل‌های غیردولتی، نهادهای خیریه، و… برای دست یافتن به این مفاهیم و کسب تجربه‌های زیستی آن در کنش اجتماعی، همواره نیازمند به جذب نوجوانان و جوانان در همه موضوعات یاد شده بود؛ ازهمین‌رو در طول یک دهه گذشته با حضور در نهادهای مدنی متعدد در سطح جنوب ایران، “هامون” توانست امکانی را برای شکل گرفتن شبکه‌ای از کنشگران و نهادهای مدنی-فرهنگی صورتبندی نماید که در سطحی دیگر نیازمند ایجاد پیوند و ارتباطی با نهادهای مدنی در سطح ملی می بود. ازهمین رو “هامون” درحالی‌که در یک دهه گذشته در پی ایجاد شبکه‌ای ریزوم‌وار (ریشه‌هایی در سطح گسترنده) با دیگر نهادها و پروژه‌های فکری در جنوب ایران بود، زمینه‌های مشارکت‌جویانه‌ای را با “انجمن جامعه‌شناسی ایران“، “انجمن ایرانی مطالعات‌فرهنگی و ارتباطات“، “انجمن انسان‌شناسی ایران“، “موسسه انسان‌شناسی و فرهنگ” و “موسسه مطالعاتی رخداد تازه” را نیز جهت تفسیر و تبیین علمی و آکادمیک مطالعات جنوب ایران مهیا نمود..
“پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده“
پس از یک دهه کنشگری مدنی و اندیشگی در سطح جنوب ایران در قالب پروژه “هامون”، حال با صورتبندی گفتمانی از عملکردهای دلالت بخش و ایجاد بازاندیشی در محورها و مقولات پروژه “هامون”، همزمان و توامان گام در راه پروژه ای جدید با عنوان “پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده” نهادیم و درحال بازسازی مجدد پروژه فکری و مدنی هستیم که یک دهه از عمرش می گذرد.
در “پروژه ارغنون؛ بازگشت به آینده” با توجه به همان الگو و مدل فعالیت علمی و عملی “موسسه انسان‌شناسی و فرهنگ“، در پی گام نهادن در سرحدات و مرزهای کنشگری در دوران نا-جنبش پسا-مهسا هستیم.
منبع: مجله “رسانه فرهنگ” – نشریه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات – شماره ۵۷ – اسفند ۱۴۰۲ (لینک)