سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، بشیر علوی، پژوهشگر و منتقد ادبی: کتاب زنان تنگستان سال ۱۴۰۲ به همت مرتضی کرمی با همکاری نشر هامون نو و با مقدمه استاد سیدقاسم یاحسینی در ۹۶ صفحه منتشر شده است.
کتاب، ۱۴ فصل دارد که به ترتیب به کلیات، پیشینۀ مطالعات، نگاهی به موقعیت زنان بوشهری و تنگستان در دورۀ قاجار و پهلوی، تکاپوی زنان تنگستانی در مبارزات ضد استعماری، خیری دختر باقرخان، خیرالنسا خواهر رئیسعلی، شهین خانم مادر رئیسعلی، زلیخا مادر زایرخضرخان، خواهران رئیسعلی، خواهران زایرخضرخان، دختران زایرخضرخان، زنان رئیسعلی، زنان زایرخضرخان و گل‌اندام شهیدی نوۀ رئیسعلی دلواری پرداخته است. از ارزش‌های کتاب، افزون بر مطالب مفید و خواندنی، تصاویر و فراوانی منابع دستِ اولی است که نویسنده به کار برده است.
اطلاعات تاریخی و منسجم و ارزشمندی که در مورد بعضی از زنان تنگستان و برخی از جریانهای تاریخی در آن ذکر شده، به غنای کار افزوده‌است. مقدمه خوب و درازدامنی که قبل از معرفی زنان در کتاب گنجانده شده، محور پژوهش را دانشگاهیتر به جلو حرکت داده و برای خوانندگان مفید و بایسته شده است. اشارات خوب و سنجیده به جریانها و زاد و ولدها در کنار تاریخ دقیق آنها، جنبۀ تاریخی کتاب را مستند و قابل ارجاع کرده است.
در بخش مصاحبه با صفیه زندهبودی با وجود مختصربودنِ این مصاحبه، بسیاری از تاریخ شفاهی زنان و چگونه زیستنشان در دهههای بیست، سی و چهل مشخص شده است. نام داروها و غذاها و نحوه زاد و ولد و مراسم عزا و عروسی و… در این مصاحبه تا حدودی باز و گشوده شده است.
در ادامه با ارائۀ اطلاعاتی ارزشمند از سفرنامه مادام دیولافوآ و نوشتههای سدیدالسلطنۀ کبابی و ارائه عکسها و نقاشیهایی از همین افراد به انضمام کتاب ایران، کلده و شوش به گونهای ارزشمند اطلاعاتی کتبی و تصویری در کتاب زنان تنگستان منقّش کرده است.
در ادامه به تأسیس نخستین مدرسه دخترانه ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان در تنگستان پرداخته است که «در سال ۱۳۳۳ خورشیدی، دبستان دخترانهای به نام شهناز (پروین اعتصامی) برای اولین بار در اهرم شروع به کار کرد. در روز اول مهرماه سال ۱۳۳۳ خورشیدی و در زمان نمایندگی آقای جاج سیدمحمدصادق نبوی، اولین مدرسه به سبک نوین و دولتی به طور رسمی برای دانشآموزان دختر افتتاح گردید.»
در سال ۱۳۵۶ مدرسهای با دو کلاس درس و به نام «نوبنیاد» شروع به کار کرد. اولین مدیر مدرسه خانم کیمیا مهرآور بود. محل مدرسه در زمان افتتاح یک منزل شخصی متعلق به حاج عباس کریمیزاده در اهرم بود. در سال ۱۳۶۴ نیز برای آموزش دختران منطقۀ دلوار، مدرسه راهنمایی دخترانه به نام «بنتالهدی» در دلوار تأسیس شد. در سال ۱۳۵۸ نیز در زمان ریاست عبدالمحمد جمهیری، نخستین مدرسه دبیرستان دخترانه در شهر اهرم با نام «سمیه» راهاندازی شد. در سال ۱۳۷۰ نیز اولین دبیرستان دخترانه در منطقه دلوار با نام «زینبیه» شروع به کار کرد.
در این کتاب از عکس زندهیاد ماهنساء کرمی از زنان خیّر که با اهداء خانه مسکونی خود در اواخر دهه بیست شمسی به راهاندازی مدرسه «دادگر» باغک تنگستان کمک کرده، نیز رونمایی شده است.
نویسندۀ کتاب، در ادامه تکاپویی برای شناخت زنان تنگستانی در مبارزات ضد استعماری علیه دولت انگلیس در خلال جنگ جهانی اول داشته است که در این بخش نیم‌نگاهی به جایگاه و نقش بانوان بوشهری در مبارزه علیه استعمار انگلیس داشته و بیان کرده که «بیش از هرجای استان بوشهر در رزم علیه نیروهای انگلیسی در خلال جنگ جهانی اول، از زنان تنگستانی و دشتستانی نام برده شده است.»
او در جایی گلهمند شده که «در زمینه مبارزات مردان تنگستان در مقابل یورش و استعمارگران انگلیس به بوشهر بسیار سخن گفته شده، ولی کمتر به نقش زنان تنگستانی در زمینه مبارزات و سلحشورهای آنان سخن رانده شده است.» به نظر نگارنده این سطور، گله و اندوه آقای کرمی کاملاً منطبق با واقعیت و حق و انصاف است. متأسفانه با حضور متن مردانه و تسلط مردان به متن، این رویکردِ نه چندان جالب در همه زمینهها در تاریخ قاجار و قبل از آن و پهلوی در این قسمت جنوب کشور رخ داده است که تاریخ از زنانی که دوش به دوش مردان در تمدن و فرهنگ کوشیدهاند یا هیچ سخن نگفته یا به ندرت سخنی رفته که چندان مشکلی از نبودِ اطلاعات تاریخی زنان حل نشده است.
در بخش‌های بعدی کتاب که در واقع قسمت اصلی کتاب است به معرفی خیری دختر باقرخان تنگستانی، خیرالنساء یا کَل خیری خواهر رئیسعلی دلواری، شهین خانم مادر رئیسعلی، زلیخا مادر زایرخضرخان تنگستانی، خواهران رئیسعلی دلواری، خواهران زایر خضرخان تنگستانی، زنان رئیسعلی دلواری، زنان زایرخضرخان تنگستانی و گل‌اندام شهیدی نوۀ شهید رئیسعلی دلواری پرداخته است.
نگارنده این سطور نیر با جناب استاد سیدقاسم یاحسینی بزرگوار موافق است که کار بسیار ارزشمندی صورت گرفته است و اگر با پژوهشهای بنیادیتری مانند حضور زنان تنگستان در تولید امرار معاش و کشاورزی و موارد دیگری مانند حضورشان در انقلاب ۵۷ و نگاه مردسالارانه به آنها، شیوه پوشش، سبک زندگی و … کتاب را همراه می‌کرد، شاید کار بهتر، قلم میخورد و اینکه نگاه وی به زنان تنگستان در کتاب صرفاً نگاه تاریخی بوده و اگر مبانی نظری خود را بر اساس نگاه ادبی و فرهنگی هم مرتبط می‌کرد و در این میان از زنان نویسنده و شاعر و هنرمند هم دستِ کم نامی برده می‌شد، به نظر میرسید که بهره‌ای کامل‌تر نصیب خواننده می‌شد.
شاید هم نویسنده در این کتاب طرح و بنیاد کار خود را بر همین اساس گذاشته و برای خود برای نوشتن این اثر چارچوبی در نظر داشته که بیش از این فراتررفتن را از چارچوبِ کار خود بیرون می‌دانسته و ضرورتی نمی‌دیده است. البته که این اندک مواردی که اینجانب در اینجا و جناب یاحسینی عزیز در مقدمه ذکر کردهایم، سر مویی از ارزش این اثر فاخر نخواهد کاست و برگ کوچکی از باغ زیبای این پژوهش را پژمرده نخواهد کرد؛ زیراکه هر کسی در نوشتن دستی داشته باشد، می‌داند که از هیچ به معنای تام و کامل، این آثار زیبنده را به زیور طبع آراسته کردن و به مرحله چاپ رسان، چقدر سخت است.
همان‌طور که آقای کرمی عزیز هم در مقدمه اشاره کرده، نبود هیچ اطلاع تاریخی و سند درستی در مورد زنان در گذشته، کار را بر هر پژوهشگری سخت و سخت‌تر می‌کند. به هر حال، فرهنگ این مرز و بوم سپاسگزار این پژوهشگر و دیگرانی است که با وجود همه سختی‌ها قلم را از دست ننهاده و همچنان برای آیندگان مینویسند. کرمی افزون بر این اثر، آثار موفقی نیز در زمینه تاریخ آموز و پرورش استان دارد که در کنار دیگر کارهای تاریخی و ارزشمند او در زمرۀ منابع دست اولی است که برای دیگر پژوهشگران، بسیار سودمند و ارزنده است.
