«کوچه»؛ دگرگرنی اقتصاد و گردشگری
اسماعیل حسام‌مقدم، دبیر انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات بوشهر، حرف‌هایی دراین‌باره به «شرق» می‌زند. او از تولید مفهوم و معنای فرهنگی فستیوال «کوچه» از روز نخست میگوید و توضیح می‌دهد: «فستیوال کوچه هفت سال پیش با تمرکز بر معنایی مشخص که آن هم هارمونی بین رنگ و پنجره و نور آفتاب و شب و موسیقی بود در بستر کوچه که همان معبر انسانی بود و در خلال امر پرسه‌زنی فرهنگی که مفهومی جدی در علوم اجتماعی و ارتباطات محسوب می‌شود، متولد شد. تولدی خوش‌یمن که دیگر در کوچه‌نشستن و گپ‌زدن و دست‌زدن و پرسه‌زنی پیرامون آن مأمن تولید معنا و فرهنگ شود».
این فعال رسانه‌ای معتقد است مواهب چنین رویداد فرهنگی در کل کشور جاری می‌شود و مازاد ایجاد می‌کند: «مواهب کوچه برای شهر بوشهر و فرهنگ و مردم این شهر در وهله نخست و برای کل موسیقی و فرهنگ کشور، مواهب متعددی داشت. سال اول که این فستیوال برگزار شد شاید کسی تصورش را هم نمی‌کرد تا این اندازه مقبول مردم و جامعه واقع شود. اما در ادامه مازاد فرهنگی بیشتری هم تولید کرد. برای مثال شاید ابتدا اسم کوچه با خیام‌خوانی پیوند خورده بود اما وقتی میزبان موسیقی نواحی کشور شد، یک زبان بینافرهنگی در کل کشور ایجاد کرد که توانایی گفت و شنود در آن وجود داشت.
از سوی دیگر، این گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، مجموعه‌ای از سمبل‌های زندگی در اقصی‌نقاط ایران را هم در یک نقطه جمع کرد که خودش مجددا عاملی برای برساخت فرهنگی جامعه شد». او «کوچه» را عاملی برای دگرگون‌کردن گردشگری و به تبع آن اقتصاد بوشهر می‌داند: «بیراه نیست اگر بگوییم که کوچه گردشگری بوشهر را دگرگون کرد. اگر بافت قدیمی بوشهر زمانی گردشگری شلخته داشت که سالی یک بار مسافران سایر استان‌های کشور را جذب می‌کرد، بعد از «کوچه» این گردشگری متحول شد. تعداد زیادی هتل و اقامتگاه سنتی در سطح شهر و همچنین در روستاهای اطراف احداث شد که معاش مردم بومی را به شکل قابل توجهی متحول کرد. از سوی دیگر همین جذب مسافر و گردشگر سبب شد مشاغل دیگر هم تقویت شوند».
شادی جمعی در تضاد با نظم عبوس رایج
به گفته این عضو پیوسته انجمن جامعه‌شناسی ایران، از زمان شکل‌گیری این فستیوال تا امروز همواره تنش‌های این‌چنینی وجود داشته است: «از انتقال برنامه به سالن‌های دربسته که نابودی کامل معنا و مفهوم این فستیوال بود تا جلوگیری از برگزاری برنامه اختتامیه در سال گذشته و همین حالا که چند روز مانده به شروع رویداد، مجوزش را لغو کردند و بعد اعلام شد که برگزار می‌شود. در کل همچنان برگزاری آن بلاتکلیف است. متأسفانه تصور این است که دست‌زدن و شادی جمعی در تضاد با نظم عبوسِ رایج است و همین نگاه سبب می‌شود دیگر مزایا و موهبت‌های چنین رویداد فرهنگی‌ای دیده نشود. حال آنکه لازم است مدیران ما بدانند که به هر حال تکثر تفکر و اندیشه در کشور ما وجود دارد و نمی‌شود با زیر فرش کردن برخی دیدگاه‌ها، وجودشان را انکار کرد و نادیده گرفت. نگاه و اندیشه، خاصه وقتی در بستر فرهنگ و هنر باشد، جاری خواهد شد. مثل همین حالا که شما شبیه فستیوال کوچه را در استان‌های همجوار هم می‌بینید که چگونه انشعاب پیدا می‌کند».
حسام‌مقدم خطاب به مدیران میگوید: «شاید کسی نداند که همین افرادی که خیام‌خوانی می‌کنند، کانون مرکزی مراسم محرم بوشهر هستند و شروه‌خوانی (نوحه‌خوانی بوشهری) هم می‌کنند؛ بنابراین مدیران باید روی اشتراکات هم تمرکز کنند».
این فعال رسانه‌ای همچنین نسبت به تبعات اجتماعی چنین سرخوردگی‌هایی در جامعه هشدار می‌دهد: «در ماه‌های اخیر اقامتگاه‌های بوشهر جای خالی نداشتند. خود من که ارتباطات زیادی دارم، در هفته گذشته نتوانستم برای میهمانم اتاق خالی پیدا کنم. همه بسیار پرانرژی بودند و در انتظار برگزاری این رویداد سر از پا نمی‌شناختند و براساس همین رویداد، برنامه‌ریزی مالی و اقتصادی هم کرده بودند. لغو کوچه، ضرر جبران‌ناپذیری به اقتصاد مردم می‌زند؛ چون این یک جریان فرهنگی است، نمی‌شود گفت سازهایتان را جمع کنید بروید. لغو کوچه در ساحات مختلف زندگی مردم این شهر و حتی مسافرانش تأثیر می‌گذارد و سرخوردگی‌های اجتماعی و روانی ناشی از چنین تصمیم‌گیری‌های لحظه آخری، تبعات متعددی برای جامعه خواهد داشت».
حواشی پیش‌آمده استقبال را بیشتر می‌کند
سیاوش پیمانی، کارشناس ارشد و راهنمای گردشگری، به «شرق» میگوید فستیوال کوچه هر سال به بهانه‌های مختلف با حاشیه‌های زیادی مواجه می‌شود و هر بار سنگ جدیدی در مسیر انداخته می‌شود. در نهایت سال گذشته تعدادی از افرادی که در این زمینه دغدغه دارند، تیمی ۱۰، ۱۲نفره تشکیل دادند که نتیجه آن برگزاری فستیوال جزیره کیش و هندورابی بود که براساس آن سال گذشته در زمستان برگزار شد و در ادامه هم فستیوال موسیقی بندراتی در چابهار برپا شد که فستیوال به نسبت موفقی بود. هرچند شب آخر هم اتفاقاتی برای این فستیوال افتاد اما در کل موفقیت‌آمیز بود.
بعد هم قرار شد فستیوال کوچه در جزایر چابهار و کیش و… هم تعمیم داده شد. نکته اینجاست که موسیقی این فستیوال، نشئت‌گرفته از فرهنگ و زندگی اهالی جنوب است. کف‌زدن‌ها و شادی‌کردن‌ها، ضرب‌آهنگی که در موسیقی‌شان دارند و بیشتر از همه سمت بوشهر و بندرعباس دیده می‌شود، با زندگی آنها عجین شده است. آنها برای تمام بخش‌های زندگی‌شان از صید ماهی تا معماری شهرسازی‌شان و… از فلسفه ریتم استفاده می‌کنند. در فستیوال کوچه هفت شب موسیقی اقوام برگزار می‌شود و هر شب به یک قومیت اختصاص داد؛ بلوچ و عرب و لر و… موسیقی‌شان را می‌نوازند. اینکه هر شب به موسیقی و فولکلور فاخر یک منطقه پرداخته می‌شود، نشان‌دهنده اصالت آن است». این کارشناس ارشد گردشگری اما میگوید که چنین موسیقی‌ای برگرفته از فرهنگی قابل توجه و اصیل است اما به بهانه‌های مختلف متوقف می‌شود. می‌گویند این فستیوال ابتذال فرهنگی است، درحالی‌که موسیقی مربوطه جزئی از فرهنگ جنوبی‌هاست و تهاجم فرهنگی به شمار نمی‌رود. همه اینها در شرایطی است که برگزاری چنین فستیوالی کمک بسیار زیادی به اقتصاد جامعه محلی می‌کند. به گفته او، براساس تعریفی که سازمان جهانی گردشگری کرده، به‌ازای ورود هر گردشگر به منطقه، حدود ۱۱ شغل به طور مستقیم و غیرمستقیم درگیر می‌شوند. بنابراین این خود شاهدی است بر اینکه ورود گردشگر چقدر می‌تواند به رونق منطقه کمک کند. مخصوصا که در حال حاضر این شهرهای جنوبی با فصل غیرمسافر مواجه‌اند، چون هوا گرم است و بوم‌گردی‌ها و هتل‌ها خالی است و مشاغلی که با گردشگری ارتباط دارد، کساد می‌شوند.
بنابراین این فستیوال می‌تواند جبران این وضعیت باشد و برای هتل‌ها و بوم‌گردی‌ها و سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های صنایع دستی و… اشتغال‌زایی ایجاد کند. هرچند به گفته این راهنمای گردشگری، این فستیوال، گنجایش مسافران بسیار زیادی ندارد؛ تا جایی که مسافران اغلب با کمبود امکاناتی مانند اقامتگاه یا حتی دسترسی به وعده‌های غذایی یا آب مواجه می‌شوند. حتی برخی از مسافران ناچار می‌شوند در خانه اهالی بمانند و این وضعیت نارضایتی دو‌طرفه ایجاد می‌کند و حتی اهالی منطقه از میزان شلوغی ایجادشده کلافه می‌شوند. اما مسئله دیگر اینکه همین حواشی ایجادشده برای برگزاری یک فستیوال منجر می‌شود تا افراد بیشتری به سمت آن کشیده شوند. یعنی مثلا اگر قرار بود هزار نفر در فستیوال شرکت کنند، حالا دو هزار نفر به منطقه می‌روند و این مسئله می‌تواند به حواشی آنجا دامن بزند.
او معتقد است که به هر حال این فستیوال از سوی بخش خصوصی راه‌اندازی شده و اتفاقا باید هم در دست بخش خصوصی باشد؛ چراکه اگر نهادهای دولتی وارد عمل شوند، برنامه از مسیر اصلی خارج شده و مدام با موانعی برای اجرا مواجه می‌شود. البته شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که این فستیوال هر سال با حواشی زیادی همراه می‌شود، این است که نمونه اجرای چنین فستیوال‌هایی در کشور دیده نمی‌شود. مثلا اگر در مناطق دیگر مانند بندرعباس یا بندر کنگ و… در سال چندین بار اجرا داشته باشند، شاید اگر برنامه‌های متنوعی برگزار می‌شد تا این اندازه فستیوال کوچه در چشم نبود و به اجرای آن عادت می‌کردند. او البته این پیشنهاد را به آژانس‌های مسافرتی می‌دهد که با توجه به شرایط پیش‌آمده برای برگزاری این فستیوال بهتر است که بلیتها را به صورت مشروط بفروشند؛ یعنی در صورت برگزاری فستیوال، پول گرفته شود و در غیر این صورت پول آنها برگردانده می‌شود.
تعطیلی جشنواره‌ها؛ فرسایش سرمایه اجتماعی
علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس، در واکنش به نابسامانی و اعلام تعطیلی و سپس برگزاری جشنواره موسیقی نواحی در بوشهر، آن را مصداقی از برخورد سلیقه‌ای با پدیده‌های شادی‌آفرین در جامعه دانسته و نسبت به پیامدهای آن هشدار می‌دهد. او در گفت‌وگو با «شرق» با اشاره به نتایج مطالعات جهانی، میگوید: «ایران یکی از غمگین‌ترین و عصبانی‌ترین جوامع دنیاست. بخشی از این وضعیت، نتیجه نحوه مواجهه ما با مناسبت‌ها و مراسم‌‌های شادی‌آفرین است. گرچه مشکلات اقتصادی و معضلات اجتماعی هم نقش دارند، اما تعطیلی یا محدودسازی چنین رویدادهایی که می‌توانند نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری و کاهش اضطراب مردم ایفا کنند، به وخامت اوضاع دامن می‌زند».
شریفی‌یزدی معتقد است جشنواره‌هایی مانند فستیوال کوچه بوشهر، تزریق شادی به بدن جامعه است: «مردم در شرایطی که با فشارهای ناشی از سوءمدیریت، ناکارآمدی سیاست‌گذاری و بحران‌های اقتصادی مواجه‌اند، به این فضاهای شادی‌آفرین نیاز دارند. این برنامه‌ها به طور مستقیم بر سلامت روان و حتی سلامت جسمی مردم اثر می‌گذارند؛ چراکه شادی و آرامش، سیستم دفاعی بدن را تقویت می‌کند و تحمل‌پذیری اجتماعی را افزایش می‌دهد». او از تکرار برخوردهای سلیقه‌ای متأسف است و به نمونه‌های مشابهی از گذشته اشاره می‌کند: «ما پیش‌تر هم با چنین تصمیماتی مواجه بودیم. برخوردهای سلبی با مراسم‌هایی مانند چهارشنبه‌سوری، آن را از یک جشن سنتی و آیینی به صحنه جنگ خیابانی تبدیل کرده است.
همان الگو اکنون درباره موسیقی و کنسرت‌ها تکرار می‌شود؛ مواردی که صرفا به دلیل حضور یک نوازنده زن یا مخالفت یک مقام محلی لغو می‌شوند». شریفی‌یزدی تأکید می‌کند که این نوع برخوردها، در افکار عمومی این تلقی را ایجاد می‌کند که گویا حاکمیت با شادی مردم مخالف است، در حالی که در واقعیت نهادهای رسمی کشور با اصل ماجرا مشکلی ندارند؛ چون تصمیم‌گیری در این موارد به سلایق شخصی برخی افراد سپرده شده -از امام‌جمعه یک مسجد تا فرماندار و استاندار یک شهر- نتیجه آن به پای حاکمیت نوشته می‌شود. این جامعه‌شناس یکی از پیامدهای این روند را «کاهش شدید سرمایه اجتماعی» می‌داند و توضیح می‌دهد: «اعتماد عمومی نسبت به نهادهای رسمی به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. پس از انتخابات اخیر و روی کار آمدن دولت جدید، اندک روزنه‌ای برای بازسازی این سرمایه به وجود آمده بود، اما با رخدادهایی مانند افزایش نرخ ارز و حالا تعطیلی جشنواره‌ها، دوباره آن اعتماد رو به افول رفته است».
روآوردن به شادی‌های زیرزمینی
او هشدار می‌دهد: «مردم وقتی نمی‌توانند به صورت قانونی و علنی شادی کنند، به شکل زیرزمینی دست به این کار می‌زنند؛ اتفاقی که به همراه خود آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی و فردی جدی به بار می‌آورد. از برگزاری غیررسمی میهمانی‌ها در باغ‌ها تا افزایش مصرف مواد مخدر و شکل‌گیری روابط نامناسب، همگی محصول غیاب فضاهای رسمی شادی هستند». شریفی‌یزدی معتقد است در هر جامعه‌ای نیاز به تخلیه فشارهای روانی، اضطراب‌ها و تنش‌های ناشی از مشکلات زندگی وجود دارد. اگر این کار به صورت سازمان‌یافته و تحت نظارت انجام شود، نه‌تنها باعث کاهش تنش می‌شود، بلکه باعث افزایش امید به زندگی، انگیزه برای کار و مشارکت اجتماعی نیز خواهد شد: «جامعه‌ای که نتواند شادی و شعف را در دل خود بازتولید کند، به‌تدریج به جامعه‌ای عبوس، خشمگین و فروپاشیده تبدیل خواهد شد».
