تعزیه به مثابه ی تئاتر- اپرا

احمد حسام مقدم

گزارشی از چهارمین “عصرانه فرهنگی هامون”

نشست عصرانه فرهنگی هامون به چهارمین ایستگاه خود رسید. این نشست مصادف با روزی تاریخی و مذهبی (۲۱ماه رمضان؛ روز شهادت حضرت علی) شده بود، ازهمین رو انجمن اندیشه هامون تصمیم خود را برآن داشت که نشست این هفته را در باب سنت آیینی تعزیه یا شبیه خوانی برگزار کند. سخنران و ارائه دهنده این نشست را قاسم تنگسیرنژاد برعهده داشت. وی از هنرمندان و کارگردانان جدی و پی گیر هنر تئاتر در استان می باشند. جلسه ساعت ۶ عصر سه شنبه در دفتر هفته نامه اتحاد جنوب برگزار شد. در بین شرکت کنندگان، افراد جدیدی به چشم می خوردند که در پس نگاه این افراد نوعی عطش برای درک و فهم مسائل و موضوعات این عصرانه ها به طور اعم دیده می شد. به طور اخص موضوع این عصرانه؛ مساله ای بکر ودست نخورده در استان می بود. در ابتدا قاسم تنگسیرنژاد جمع را به دیدن فیلم تئاتر “یک دامن ماه وستاره”؛ تعزیه-اپرایی مدرن به کارگردانی امیردژاکام دعوت کرد. دیدن تئاتر حدود هشتاد دقیقه طول کشید که این زمان سبب خسته شدن تعدادی از بینندگان شد اما گاه گاهی با دیالوگ های طعنه آمیز و طنز دوباره خسته گی را از آن ها می ربود و همراه با تلخ بودن و تراژیک بودن فضای اثر، دیالوگ های کمیک نیز در برخی ازپرده ها دیده می شد. قاسم تنگسیرنژاد در ابتدای صحبت های خود به این نکته اشاره کرد تا موضوعی را که می خواهد در این جلسه مطرح سازد و به چالش بکشاند را در ذیل مقولات “فرمی” و شکلی تعزیه تعریف کند و به محتوی تعزیه دراین جلسه نخواهد پرداخت. ایشان آنچه را که به عنوان نخستین طرح مساله در نشست بیان نمود این بود که “آیا تعزیه خود یک نوع تئاتر است؟” و جواب این سوال را به بعد از شرح دادن تکه هایی از تاریخچه شکل گیری تعزیه موکول کرد. وی در ادامه گفت: «ازعلل ایجاد تعزیه در ایران می توان به حمله اعراب به ایران اشاره نمود که سبب ستیزه جویی و مقاومت ایرانیان در برابر سلسله امویان وعباسیان گردید و به نوعی از ابزار مناسک مقاومت در بین عوام تبدیل گردید.» وی برای انگیزه ملی داشتن ایجاد این مقاومت ها در ایرانیان نیز مثال هایی مطرح نمود: اول؛ وجود مقبره وآرامگاه امام هشتم در ایران و دوم؛ شهربانو مادر زین العابدین که ایرانی بود و… را ذکر کرد. این کارگردان تئاتر در ادامه بحث بر روی تاریخچه تعزیه در ایران این چنین ادامه داد: معزالدوله احمد ابن بویه در دهه اول محرم سال ۳۵۲ هجری دستور داد بازار بغداد را تعطیل کرده و سیاه بپوشند و به عزاداری سیدالشهدا بپردازند. این اتفاق آغاز شروع شکل گیری تعزیه بود که بعدها در زمان صفویه به شکل کنونی خود می رسد. در آن زمان دسته های عزاداری عظیمی به طور صامت از جلوی چشمان تماشاگران می گذشتند که گاه از صبح تا شب هنگام به طول می انجامید و یادآور شکوه نمایش های یونان باستان بود. اجرای تعزیه در ایران بیشتر در زمان صفویه جنبه ای برای اتحاد سیاسی و نظامی مردم در برابر عثمانی به خود گرفتکه مورد حمایت حکومت آن زمان هم بود. اما در ادامه اوج هنر تعزیه را در زمان سلسله قاجاریه مشاهده می کنیم که جایگاه ویژه ای هم به اسم “تکیه دولت” در تهران دوران سلطنت ناصرالدین شاه به خود اختصاص داد. اما این روند توسعه و پیشرفت، در زمان مشروطیت و آشنایی با هنر مدرن تئاتر توسط روشنفکران، هنر تعزیه از اعتبار افتاد و در دوره محمد شاه و احمد شاه تعزیه حمایت اشراف را از دست داد. با ورود بدعت های خشن و خشونت آمیز در سوگواری مانند مراسم قمه زنی دوباره ممنوع شد مورد انتقاد خارجی ها قرار گرفت و رضا شاه در سال ۱۲۹۹ فرمان ممنوعیت تعزیه را صادر کرد و به حاشیه رانده شد تا در زمان محمدرضا پهلوی بصورت مخفیانه و به نوعی از مبارزه در روستاها و شهرها به نمایش درآمد، البته در این دوره هم سه بار کار به ممنوعیت اجرای تعزیه کشیده شد تا اینکه در حکومت جمهوری اسلامی بصورت زیادی گسترش یافت که این امر از هنری بودن تعزیه کاست و صرفا به کمیت آن افزود. به زعم تنگسیرنژاد؛ این ازدیاد به گونه ای بود که در سال گذشته مثلا در دشتستان حدود ۳۰۰تعزیه به اجرا در آمد که اکثریت آنها از کیفیت خوبی برخوردار نبودند. وی در ادامه به تقسیم بندی های فرمی و ساختاری نمایش تعزیه پرداخت. اینجا بود که آن را به دلیل وجود عناصری مانند حرکتات موزون ، شعر و موسیقی (که ریچارد واگنر آن ها را به عنوان مولفه های به وجود آورنده “اپرا” دانسته بود) تعزیه را همچون یک اپرا دانست. قاسم تنگسیرنژاد از موسیقی تئاتر «یک دامان ماه و ستاره» تمجید کرد و گفت که توانسته این موسیقی؛ پلی عاطفی را بین مخاطب و بازیگران صحنه ایجاد کند. حسین پاپری به موضوع فلسفه و محتوا در تعزیه اشاره کرد و تکراری و یکنواختی بودن این نمایش ها را سبب گسست مخاطبین جوان در بلندمدت دانست.وی پرسید که چرا تعزیه و روشنفکری در مقابل هم قرار می گیرند؟ اسماعیل حسام مقدم در پاسخ به پاپری گفت: «تعزیه تفکری در باب تولید آئین است و کلاس فلسفه ی دین نیست که از آن توقع بحث درباره هستی شناسی مذهبی داشته باشیم.» و حسین پاپری در پاسخ گفت که: «فلسفه ای در این نمایش پیدا نمی شود، در نمایشی که خود بر اساس فلسفه است.» و این را عامل بی رونقی این هنر دانست. در ادامه باز هم موضوع های فلسفه تعزیه از طرف پاپری، حسام مقدم، عوض فرد مطرح شد ولی اکثر جمع معتقد بودند که به دلیل خاص بودن موضوع جلسه (تحلیل و نقد فرمی و شکلی تعزیه) به مسئله مردم شناختی و جامعه شناختی آن پرداخته نشود و بیشتر به صورت نمایش و فرم آن دقت شود. قاسم تنگسیرنژاد به صحبت های خود درباره شکل ظاهری تعزیه بازگشت و شکل گیری تعزیه را حتا قبل از ورود اسلام در ایران و برگرفته از مسحیت دانست. حسام مقدم نیز یادآور شد که: «تعزیه برگرفته از مصائب حضرت مسیح بوده که اینگونه در دوران صفویه به دلیل روابط فرهنگی با غرب، در اجرای تعزیه بازتولید شده است.» تنگسیرنژاد از پیتر بروک؛ کارگردان بزرگ تئاتر در قرن بیستم یاد کرد و شرح تماشایش را از تعزیه ای در اصفهان داد که اورا سخت مبهوت فرم و صورت اجرایی این هنرشرقی کرد و بعدها در اروپا با تقلید از تعزیه، نمایش مجمع پرندگان را اجرا نمود که به سبکی مخصوص به خودش مبدل گشت. در ادامه وی افزود: ما نتوانسته ایم از این امتیاز هنر تعزیه استفاده درستی کنیم. ادامه نشست عصرانه به بحث درباره مولفه های فرمی و شکلی همین تعزیه اختصاص یافت که رضا شبانکاره درباره این نمایش گفت:« تعزیه در اصل صرفا بازنمایی خشونت است و موسیقی متن بسیار قوی در این نمایش توانسته به مدرن و نو شدن تعزیه کمک کند وشکل جدیدی را به مخاطب دهد.»اسماعیل حسام مقدم گفت: «وجود تصویر ومولتی مدیا سبب شده که نه تنها این اثر مدرن، بلکه با اثری پست مدرن روبه رو باشیم.» تنگسیرنژاد نیز به همین نکته اشاره نمود که با تولد سینما کارگردانان تئاتر دچار مساله فراگیر شدن سینما شدند و برای برطرف نمودن این مشکل خلاقیت های مولتی مدیایی را در نمایش به وجود آوردند که دوباره رونق را به نمایش باز گرداند، همان چیزی که در این تعزیه “یک دامن ماه و ستاره” به چشم می آمد و حاکی از قوی بودن آن داشت. در صحبت های پایانی به صحنه نمایش پرداخته که در زمان های گذشته بدلیل کمبود نور بصورت های رو باز بوده است، که با ایجاد امکانات به درون سالن ها منتقل شده اند اما باز هم به دلیل مشکل کمبود مخاطب از محیط های باز استفاده کرده اند. درباره این نمایش اگرچه شکل گیری آن در محیط رو باز طلب می شد ولی امکانی برای اجرا نداشته است است. در قسمت پایانی صحبت ها به وجود شکل های از نمایش های ایرانی مانند روحوضی و نقالی در این تعزیه اشاره شد. جلسات عصرانه فرهنگی هامون در هفته آینده، مورخه ۱۵ مردادماه به خوانش داستانهای شهریار مندنی پور با کتاب “شرق بنفشه” با ارائه مهدیه امیری ادامه خواهد یافت که حضور عموم در این جلسه همچون جلسات پیشین، آزاد می باشد. از شرکت کنندگان جلسه آینده نیز درخواست شد که مجموعه داستانهای شهریار مندنی پور را در صورت وجود به همراه بیاورند تا در این خوانش، مشارکت جویند./ج

ارسال دیدگاه غیر فعال است .

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

تعزیه به مثابه ی تئاتر- اپرا

اخبار مرتبط