نقش زنان در مدیریت و مصرف منابع آب
(با تأکید بر ایران)
سید ابراهیم مساوات
چکیده
آب سالم هم یک نیاز ضروری برای انسان است و هم نیازی کلیدی برای فعالیت اقتصادی است. مشاهدات و مطالعات پژوهشگران نشان داده است که زنان نقش قابل توجهی در مدیریت مصرف آب دارند. آنان به عنوان مدیرخانه، برای تأمین نیازهای خانوار و چگونگی مصرف برنامه ریزی می کنند و می توانند در انتقال فرهنگ و الگوی صحیح مصرف به فرزندان، همسر و نزدیکان نقش کلیدی داشته باشند. آنان از آب برای طبخ غذا، فعالیت های تولیدی و درآمدزا و خدمات رسانی استفاده می کنند. بنابراین در ارتباط با کمیت و کیفیت آب و محدودیت های آن از دانش قابل توجهی برخوردارند. با توجه به نقش زنان در مدیریت مصرف آب، آنان می توانند با مشارکت در تعیین اولویت ها و برنامه ریزی ها برای طرح ها نقش مهمی در کمیته های آب و یا تأمین نیروی کار مورد نیاز داشته باشند. تجربه کشور ما و سایر کشورها نشان می دهد که مشارکت زنان در طرح ها نه تنها باعث بهره مند شدن آنان از خدمات طرح ها می شود، بلکه باعث توانمندسازی و ارتقاء موقعیت آن ها در جامعه می گردد.
کلیدواژه: آب، زنان، مدیریت منابع آب.
۱- مقدمه
طی۲۰ سال آینده « آب شیرین » مهمترین مسئله استراتژیک منابع خواهد شد و برای تداوم حیات و دستیابی به توسعه پایدار ضروری خواهد بود. کنترل آب منبعی برای قدرت و کلیدی برای توسعه اقتصادی خواهد شد. بعلاوه به یکی از علل ریشه ای تنش های سیاسی – اجتماعی تبدیل می گردد (Interagency Task Force on Gender and Water, 2004: 4). در حال حاضر ۲۰ کشور دنیا از لحاظ منابع آب به همسایگان خود نیازمندند و مصرف آب نیز در هر ۲۰ سال جهان دو برابر می شود و به همین دلیل است که جنگ های آینده جهان را « جنگ های آب » نامیدند ( علیپور و فکوریان،۱۳۸۷: ۴).
زنان به گونه ای اساسی در تهیه و مدیریت آب مورد نیاز کشاورزی و مصرف خانگی درگیر هستند. زنان اغلب در جمع آوری و مصرف آب پیشرو هستند، بنابراین نادیده گرفتن تأثیرات آن ها یک اشتباه جدی است (International development research center, 2004: 4 & El-kady et al., 2012:72).
درگیر کردن زنان در مدیریت پروژه های آبیاری مقیاس کوچک نشان داده است که کارایی استفاده از آب، بهبود یافته است. زنان همچنین وارد فعالیت های دیگری مانند: تقسیم بندی آب، محافظت از آب و خاک و بازسازی چشمه ها برای افزایش تولیدات شده اند ( Alnaber & Shatanawi, 2012: 97).
مدیریت آب بویژه زمانی که منابع آب در محدودیت قرار می گیرند از اهمیت خاصی برخوردار است. اعمال مدیریت مناسب در زمینه های تأمین و توزیع، کنترل و حفظ کیفیت آب و همچنین شیوه های مصرف آن، نقش تعیین کننده ای در بهره گیری از این منابع محدود دارد. در این میان نقش زنان بعنوان نیمی از ظرفیت فعال جامعه و مدیران بالقوه و بالفعلِ فرهنگ سازی در جامعه نقش بی بدیلی است. بیش از یک دهه است که کشورهای متعددی در جهان، نقش زنان را در امر تأمین، مدیریت و حفاظت از منابع آب آزموده اند و از بهره وافر آن بهره مند شده اند. در نشست ها و کنفرانس های مختلف منطقه ای و بین المللی نیز از این تجربیات و ظرفیت ها در امر مدیریت آب استفاده شده است (محمودی،۱۳۸۰: ۲۲).
ایران در نزولات جوی رتبه ۸۴ جهانی را دارا است و میزان کل بارندگی سالانه در کشور ۴۲۷ میلیارد متر مکعب است که تنها ۱۳۰ میلیارد متر معکب آب تجدید می شود. این در حالی است که ۷۴ درصد مساحت ایران خشک و نیمه خشک است که متوسط بارندگی این مناطق کمتر از ۲۵۰ میلیمتر است و ۱۳درصد مساحت دیگر کشور کمتر از ۱۰۰ میلیمتر بارندگی، ۸ درصد بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلیمتر و تنها ۱ درصد مساحت کشور بیشتر از ۱۰۰۰ میلیمتر بارندگی دارد.
امروزه نیازهای آبی جمعیت حدود ۷۵ میلیون نفری ایران با ۹۳ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب آب قابل استحصال اداره می شود، اما در ۲۰ سال آینده بدون تردید با رشد جمعیت و تقاضا، ارتقاء سطح بهداشت و بالا رفتن استانداردهای زندگی، این میزان بسیار فراتر خواهد رفت ( علیپور و فکوریان،۱۳۸۷: ۴).
با توجه به مسائل مطروحه درباره آب و ضرورتی که نیازمند مشارکت دوگانه مردان و زنان در امر مدیریت منابع آب می باشد، مقاله حاضر بر آن است تا ابعاد مختلف این مهم را مورد بررسی قرار دهد. در این راستا مقاله در پی آن است که به سؤالات زیر پاسخ دهد:
بررسی و تعیین نقش زنان در مدیریت منابع آب چه اهمیتی دارد؟ زنان در جامعه ایرانی چه نقشی می توانند در مدیریت منابع آب داشته باشند؟
۲- اهمیت نقش و مشارکت زنان در مدیریت منابع آب
رهیافتی که نیازها، دانش و مهارت های زنان را درنظر گیرد، می تواند در حفاظت و ذخیره سازی محیط زیست کمک کند و از آسیب رسیدن بیشتر به منابع آب جلوگیری نماید. بعلاوه، چنین رهیافتی می تواند تأثیرات منفی را کاهش دهد و مکانیسم های مقابله با خشکسالی و سیل را که بوسیله تغییرات اقلیمی رخ می دهد، بهبود بخشد. همچنین این فواید می تواند بر عرضه آب، بهداشت، کشاورزی و توسعه اقتصادی اجتماعی جامعه تأثیرگذار باشد.
توجه به نقش زنان در مدیریت منابع آب شامل موارد زیر است:
* با در نظر گرفتن نقش زنان می توان ارزیابی بهتری از موقعیت، عوامل آسیب زا و تأثیرات ارائه داد. اگر مدیریت منابع آب نقش ها و نیازهای متفاوت زنان و مردان را در نظر بگیرد، می تواند راه حل های قابل قبول تر و مناسب تری را اتخاذ کند. بسیاری زنان همچون مردان به این نتیجه رسیده اند که ترمیم کردن جنگل، چمن زارها، زمین های مرطوب و دیگر ویژگی های طبیعی، بهترین راه برای حفاظت از آب در طولانی مدت است.
* مشارکت زنان در کنار مردان مهم است. نه تنها مهارت ها و دانش هر دو جنس باید ملاحظه شود، بلکه اطلاعات راجع به مدیریت منابع آب باید بعنوان هدفی در نظر گرفته شود که مردان و زنان در آن سهیم هستند.
* احساس مالکیت محلی و مسئولیت پذیری نسبت به منابع طبیعی بهبود می یابد. این پتانسیلی است که مخصوصاً به روستاییان فقیر و زنان داده می شود تا در مدیریت یک اکوسیستم سالم مشارکت کنند و از منافع آن بهره مند شوند. چنین اعمالی نابرابری های جنسیتی را کاهش می دهد و منافع اقتصادی اجتماعی به بار می آورد که متعاقب آن، زنان ترغیب می شوند در پاکیزه سازی و بهبود کیفیت آب مشارکت کنند (Rawles, 2012: 3).
۳- زنان بعنوان مصرف کنندگان و مدیران منابع آب
چنانچه رابطه جنسیت و مدیریت منابع آب بطور کلی بررسی شود، باید به نکات زیر اشاره کرد:
الف) از آنجا که زنان و مردان به شیوه های متفاوتی از آب استفاده می کنند، شیوه های دستیابی شان مختلف است و علایق متفاوتی در مورد مدیریت منابع آب دارند، به روش های مختلف اما نسبت های گوناگون پایداری محیط را کاهش می دهند. اما هنگامی که به این گوناگونی ها نگریسته می شود، متوجه می شویم که مسائل آن ها متفاوت است. برای مثال، مردان به آب بیشتر به عنوان یک منبع تجاری وابسته هستند؛ مثلاً برای کشاورزی. زنان عموماً مسئول تهیه آب برای مصارف خانگی هستند؛ از قبیل: نوشیدن، پخت و پز و شستشو.
ب) زنان و مردان دانش های از دانش های متفاوتی برخوردارند که به آن ها کمک می کند عواملی را که به بهبود شرایط اجتماعی و طبیعیِ محلی منجر می شود، شناسایی کنند. برای مثال، شناسایی منابع آبی که کمتر آسیب پذیر هستند و ارائه طرح های مدیریت منابع آب مؤثرتر.
ج) پاسخ های افراد به پیش بینی ها و تغییرات ناگهانی در منابع آب و محیط، زمانی مؤثرتر است که تمام اعضای مجموعه بتوانند نظراتشان را راجع به چالش های پیش آمده، بیان کنند. در این شرایط زنان می توانند برای احیای محیط زیست پیشگام باشند تا آسیب های احتمالی را کاهش دهند.
د) مشارکت زنان و مردان، تداوم و حفظ اکوسیستم آب شیرین را تسهیل می کند. معمولاً همه افراد جامعه مایلند سلامت محیط خود را بهبود دهند. وقتی که چنان علایقی در جهت حل مشکلات آب و محیط زیست قرار می گیرد، می توان از طریق مباحثه و مشورت، به بهترین نتایج در خصوص حفظ محیط زیست رسید (Davey, 2006).
علی رغم همه منافعی که در خصوص مشارکت دوگانه زنان و مردان مطرح شد و استفاده هایی که از مهارت ها و دانش آن ها می توان نمود، هنوز موانع بزرگی برای مشارکت در مدیریت منابع آب، بر سر راه زنان وجود دارد. برای مثال:
الف) معمولاً زنان روستایی فقیر هنگامی که کم آبی پیش می آید، بیشتر تحت تأثیر قرار می گیرند چراکه ابزارهای محلی معاش را از دست می دهند. مثلاً در خشکسالی زنان فقیر مجبورند برای جمع آوری آب و غذا به نقاط دورتری بروند.
ب) برای بسیاری از زنان سخت است که در مورد نیازها و مشکلات منابع آب صحبت کنند. اجازه دادن برای مشارکت زنان در مدیریت آب، یکی از راه حل های این معضل است ( Rawles, 2012: 3).
۴- راهبردهای زنان در جهت مدیریت بهینه منابع آب
الف) آن ها می توانند آب را در خانه بخصوص آشپزخانه به گونه ای خردمندانه استفاده کنند. آن ها به روش های مختلفی می توانند از آب هایی که استفاده شده، دوباره استفاده کنند. مثلاً از آبی که برای لباس شستن استفاده شده، جهت آبیاری گل ها و درختان باغچه استفاده کنند و نظایر آن.
ب) زنان توانایی زیادی در حفظ شبکه آب در خانه دارند و مطمئناً می توانند این فعالیت ها را به سطوح بالاتری گسترش دهند.
ج) زنان می توانند در طراحی و اجرای برنامه های آموزشی مربوط به آب مشارکت نمایند و بدین گونه نقش مهمی را در آموزش کودکان و دیگر افراد جامعه، برای حفاظت از منابع آب ایفا کنند.
د) زنان می توانند در مدیریت و استفاده مؤثر از منابع آب آبیاری در سطح باغچه خانه و زمین زراعی مشارکت نمایند. زنان نشان داده اند که می توانند از روش ها و تکنیک های نوین کشاورزی به خوبی استفاده کنند و در مصرف منابع، شیوه صحیح و اصولی بکار گیرند.
ه) زنان می توانند نقش مهمی را در مدیریت و محافظت از منابع آب با مشارکت در سازمان های غیردولتی ملی و محلی اجرا کنند. فعالیت آن ها بخصوص در سازمان های حفاظت محیط، محافظت از منابع طبیعی و مدیریت منابع آب می تواند اثرگذار باشد. (Smirat, 2006:29-30).
برای تشریح نقش زنان در مدیریت آب، به نمونه های عینی تجارب زنان در کشورهای گوناگون ، اشاره می شود:
الف) در اردن، تعداد مهندسان زنی که در شرکت های دولتی مرتبط با آب کار می کنند در حال افزایش است، نقش های مدیریتی آن ها در وزارت آب و آبیاری، وزارت کشاورزی و مرکز ملی تحقیقات کشاورزی بارز است. برای مثال ۲۰ درصد از نیروی کار وزارت آب و آبیاری را زنان تشکیل می دهند و در این بین نقش آن ها بعنوان مدیران تصمیم گیرنده در خصوص پروژه های آب رسانی، بیش از ۲۰ درصد می باشد. این موضوع بخاطر این است که تعداد فارغ التحصیلان زن در رشته های کشاورزی و مهندسی از دانشگاه ها و سایر نهادهای آموزشی در اردن در حال افزایش است. بطور کلی می توان گفت حدود ۶۰ درصد از دانشجویان را دختران تشکیل می دهند (Alnaber&Shatanawi, 2012: 103-106).
ب) در فیلیپین زنان معمولاً درسطوح بالای تصمیم گیری در خصوص محیط زیست و آب نادیده گرفته می شوند. اما علی رغم نگاه های تبعیض آمیزی که علیه آن ها وجود دارد، در سازمان های غیر دولتی مشغول به فعالیت هستند و تلاش می کنند دیدگاه های سنتی را در این باره تغییر دهند. تعهد و توجه ذاتی زنان به انجام فعالیت های مدافع محیط زیست نشانگر عشق مادرانه آن ها نسبت به محیط، فرزندانشان و نسل های آینده است. اگرچه این کار ممکن است بازخورد اقتصادی نداشته باشد، آن ها آگاهند که تنها راه حفاظت از خودشان و خانواده شان، محافظت از منابع طبیعی و آب می باشد. آنان در هر قالب و شکلی چه بعنوان زنان خانه دار و چه زنان کشاورز سعی می کنند این وظیفه را بخوبی انجام دهند (Guiriba,2010: 108-109).
ج) بانک توسعه آسیا همواره کوشیده است تا زمینه ای برای تمرکز زدایی از مدیریت منابع آب در تایلند فراهم کند و یک رهیافت مشارکتی را جایگزین مردمحوری در سازمان های مربوطه نماید. علی رغم همه تلاش ها، شواهد نشان می دهد که اکثر زنان در تایلند از مشارکت و مشورت در سطوح بالای مربوط به مدیریت آب، محروم هستند. یک دلیل عمده، بی علاقه گی مردان نسبت به واگذاری قدرت از سطح ملی تا محلی است. از آنجایی که زنان در تایلند نقش عمده ای در کشاورزی دارند، می توانند حداقل در مورد مسائل محلی تأثیرگذار باشند. با این وجود، زنان با تشکیل گروه های زنانه ای که در جهت حفاظت از منابع آب صورت می گیرد و به عنوان مربیانی که فرهنگ صحیح مصرف را به نسل های بعدی منتقل می کنند، در حفاظت و مدیریت منابع آب تأثیرگذارند (Resurreccion et al. ,2004: 531).
د) در مالزی نقش و وضعیت زنان بخصوص بعد از استقلال ۱۹۵۷ بهبود یافته است. در برنامه نهم مالزی (۲۰۱۰-۲۰۰۶) یک فصل کامل به نقش زنان در مشارکت همه جانبه اختصاص داده شد. از سال ۲۰۰۰ به بعد، زنان بخاطر دستیابی به فرصت های برابر در تحصیل و آموزش، مراقبت های سلامتی و فرصت های شغلی، رو به پیشرفت بوده اند. طبق برنامه نهم مالزی زنان باید در امر مشورت و تصمیم گیری در مورد مسائل ملی و از جمله مدیریت منابع آب شرکت داده شوند. تشکیل وزارت زنان، خانواده و توسعه اجتماعی – با وزارت یک زن – این روند را تسریع کرده است. سازمان های غیر دولتی زنان نیز در مالزی قوی و فعال هستند. بسیاری از آنان فمینیست های مستقلی هستند که نه تنها بر نقش زنان در مورد آب تأکید می کنند، بلکه خواستار ارتقای جایگاه تصمیم گیری زنان در همه سطوح می باشند (Veng et al., 2007:115-116).
بر اساس آنچه گفته شد، زنان محیط اطرافشان را بعنوان سیستم بقای حیات می بینند که در این میان نقش آب بسیار برجسته است. منبع تمام حیات، آب است که بدون آن زندگی غیرممکن می شود. زنان نقش های چندگانه ای را در خانواده و اجتماع بر عهده دارند و این نقش ها موجب افزایش احساس مسئولیت برای حفظ و مدیریت منابع آب می گردد. در این میان تلاش های بسیاری صورت گرفته است تا دیدگاه سنتی نسبت به نقش های زن در مورد تصمیم گیری و مدیریت آب تعدیل پیدا کند، تلاش هایی که ثمره آن ها را می توان در کشورهای گوناگون مشاهده نمود.
۵- زنان و آب در ایران
در بیشتر جوامع از جمله جامعه ایرانی رسم بر این بوده است که مرد مسئول تأمین معاش و زن مسئول تأمین سلامت و بهداشت خانواده بوده باشد. شواهد گویای آن است که زنان بطور طبیعی تمایل بیشتری به حفظ طبیعت و دوستی با آن دارند. بطور مثال، پرورش گیاه به دست زن و قطع درختان برای امرار معاش به دست مرد، پرورش حیوانات به دست زن و شکار حیوانات جهت تهیه خوراک به دست مرد بوده است. لذا به دلیل نقش تاریخی و خانوادگی زن و نیز روحیات و تمایلات وی امروزه نقش زن در مدیریت محیط زیست و آب از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد (روستایی، ۱۳۸۰: ۶۴).
کشور ایران به دلیل واقع شدن در شرایط خاص اقلیمی خشک و نیمه خشک و با متوسط بارندگی ۲۵۰ میلی متر در سال از جمله کشورهایی محسوب می گردد که در تأمین آب برای مصارف مختلف با مشکلات عدیده ای مواجهه می باشد بطوریکه براساس برآوردهای صورت گرفته، متوسط حجم سالانه منابع آب سطحی و زیرزمینی قابل استفاده کشور به حدود ۱۵۰ میلیارد مترمکعب بالغ می گردد که هم اینک بالغ بر ۶۰ درصد ظرفیت آبی، جهت مصارف مختلف استفاده می شود. براساس شاخص های جهانی، کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع آبی خود را مصرف نماید، وارد مرحله تنش آبی شده است، بنابراین کشور ایران وارد این مرحله شده است؛ رخدادی که در صورت تداوم روند فعلی مصرف و عدم اجرای سیاست های جبرانی، یقیناً حامل بحران های جدی خواهد بود (ثابت رفتار، ۱۳۸۰: ۳۸).
در ایران زنان به شکل قابل ملاحظه ای در فعالیت های کشاورزی شرکت دارند. برای مثال می توان گفت حداقل ۳۰ درصد از آنان در مراحل مختلف کاشت و برداشت برنج شرکت دارند ( آریان و همکاران، ۱۳۸۰: ۵۶). طبق پژوهشی که آریان و همکارانش در برخی روستاهای شمالی کشور انجام داده اند، مدیریت آب در روستاها غالباً از طریق شوراهای اسلامی روستاها برنامه ریزی و اعمال می گردد و به طور معمول تمامی اعضای شورا در این امر نقش نداشته، بلکه اعضایی که در این مورد تجربه و مهارت دارند تصمیم گیری می کنند. بر اساس بررسی های انجام شده زنان عضو شوراها نیز در تصمیم گیری ها یا اصلاً نقشی نداشته و یا سهم ناچیزی دارند. شورای اسلامی روستا برای اعمال مدیریت، نظرات و آرای زارعین و شالیکاران را مدنظر قرار می دهد و با توجه به نظرات آنان تصمیم گیری می کند. در این مرحله یعنی در مرحله ای که نظرات سرپرست خانوارها شکل می گیرد و به شوراها منتقل می شود، با توجه به اینکه زنان نقش موثری در فعالیت های کشاورزی دارند به هر صورت در تصمیم گیری های داخل خانوار نقش داشته و این نقش در انتخاب میراب ها و سایر برنامه ریزی ها موثر واقع می شود (همان، ۵۸-۵۹).
از سوی دیگر زنان روستایی در جامعه ایران نقش های گوناگونی را بر عهده دارند: همسر، مادر، مربی و آموزشگر، تولیدکننده محصولات کشاورزی، تولید کننده صنایع دستی روستایی، همکاری در امور مزرعه، پخت و پز و تهیه آب ( غنیان و همکاران، ۱۳۸۷).
در جامعه روستایی تأمین آب جهت شرب و شستشو و نظافت اکثراً برعهده زنان روستایی می باشد و این افراد در جهت بهره برداری بهینه از آب و جلوگیری از آلودگی های زیست محیطی و حفظ بهداشت فردی و آموزش کودکان در این مهم نقش اصلی را بر عهده دارند.
امروزه امر تهیه آب در اکثر روستاهای کشور با ایجاد چاههای عمیق و نیمه عمیق صورت پذیرفته و این امر موجب ایجاد فراغت خاطری برای زنان روستایی گردیده است. زنان علاوه بر تهیه آب برای جهت پخت و پز، شستشوی البسه، بهداشت شخصی، نظافت و گندزدایی و دفع فضولات، مسئول چگونگی مصرف آن در خانه و در بعضی موارد در مزرعه می باشند. با تأکید بر مدیریت آب در ساختار جامعه، اکنون دربعضی از روستاها نیز زنان عهده دار امور مربوط به چاه ها شده و مورد شناسایی محل و حتی نگهداری از آن را بر عهده دارند. زنان روستائی در مورد بهداشت منابع آب و پاکیزگی آبریزگاه های عمومی و دفع فضولات را بر عهده دارند (رابط، ۱۳۸۰: ۷-۸).
نقش زنان روستایی را در بهره گیری از منابع آب، حداقل به دو شکل می توان بیان کرد: الف) زنان روستایی از تخریب منابع آب و آلودگی آن کاملاً مطلع هستند؛ ب) زنان روستائی با آموزش به افراد خانواده، چگونگی استفاده از آب در خصوص صرفه جویی و رعایت نکات بهداشتی را انتقال می دهند (همان: ۸).
با نگاهی به موضوعیت قوانین مصوب برنامه سوم توسعه کشور ملاحظه می گردد که بسترسازی و ظرفیت های قانونی مناسبی جهت نیل به افزایش سهم جوامع و نهادینه کردن مشارکت مردم در تصمیم گیری ها، برنامه ریزی ها و هماهنگی در مدیریت یکپارچه منابع پایه معمول گردیده است. این مهم به طور مشخص در بند الف ماده ۱۰۴ و بندهای ۳و ۶ تبصره ۲ ماده ۱۰۶ منعکس شده است. در عین حال به استناد ماده ۱۵۸ قانون برنامه سوم توسعه، نقش و جایگاه زنان مورد تأکید خاص قرار گرفته بطوریکه مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری موظف گردیده است تا در جهت زمینه سازی برای ایفای نقش مناسب زنان در توسعه کشور و تقویت نهاد خانواده، ضمن انجام مطالعات لازم، با همکاری دستگاه های اجرایی ذیربط اقداماتی نظیر شناسایی نیازهای آموزشی، فرهنگی و ورزشی خاص زنان و ارائه طرح های مناسب جهت افزایش فرصتهای اشتغال زنان و ارتقاء شغلی آنان در چارچوب تمهیدات پیش بینی شده را به انجام رساند (قانون برنامه سوم اقتصادی اجتماعی ایران، ۱۳۷۹: ۶۳-۶۴).
خوشبختانه براساس آیین نامه اجرایی ماده ۱۷ قانون برنامه چهارم توسعه نیز به اهمیت و نقش زنان در مدیریت مصرف آب و همچنین وظیفه مندی وزارت نیرو و دستگاه های ذیربط در اجرایی نمودن آن تأکید خاصی شده است.
به استناد بند الف این ماده، وزارت نیرو موظف گردیده است تا به منظور آگاه سازی عمومی و جلب مشارکت مردم در اصلاح ساختار مصرف آب و با توجه به اهمیت نقش زنان به عنوان نیمی از جمعیت جامعه و فرهنگ سازان، با مشارکت وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان ملی جوانان، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، وزارت آموزش و پرورش، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر دستگاه های ذیربط، برنامه عمل مشارکت زنان در مدیریت آب را تهیه و به منظور ابلاغ به دستگا ههای ذیربط به تصویب شورای عالی آب برساند. علاوه بر موارد فوق الذکر براساس بند ج همین ماده، بازبینی ساختار مدیریت منابع آب کشور به منظور مشارکت زنان در امر تولید، انتقال، حفاظت و بهره برداری منابع آب نیز مورد تأکید قرار گرفته است (ثابت رفتار، ۱۳۸۰: ۳۹-۴۰).
در راستای تحقق اهدافی که در جهت افزایش همکاری زنان صورت گرفته است، برای مثال می توان به نقش زنان در چرخه آب رسانی و توزیع و مصرف آب در کلان شهر تهران اشاره کرد:
الف) در بررسی منابع آب، مطالعات حوزه های آبی، تبیین تخصیص منابع نقش زنان به عنوان مشارکت کنندگان در امر کارشناسی و مدیریت آب در تهران محسوس است.
ب) هنگامی که تونل ها و خطوط آبرسانی قطور و چاه های عمیق تامین کننده آب تهران، بدون وقفه حجم عظیمی آب را به تهران منتقل می کنند، در اولین ایستگاه سنجش کیفیت با نظارت در نمونه برداری و انجام آزمایش ها و بهره گیری از نتایج آن، نقش زنان درکنترل کیفیت آب تهران شکل می گیرد و پایش آب در شبکه، دستورالعمل ها و نظارت های اعمال شده در این خصوص نقش زنان را هم بعنوان مدیران و هم بعنوان بهره برداران بخوبی مشخص می نماید.
پ) در مرحله تصفیه آب، نقش زنان در کسوت مدیر تصفیه خانه، مسئول نظارت و تنظیم فرایند در امر بهسازی و تصفیه آب نقش موثری است.
ت) آزمایشگاه های مدرن و گسترده آب تهران با حضور فعال و آمیخته با صبر و تعهد زنان و بانوان و با دقت و حساسیت خاص آنان در کنترل کیفیت، نقش کلیدی در اداره کیفیت آب تهران دارد. این حضور آگاهانه برای کسانی که از آب نظارت شده و گوارای شهر تهران استفاده می کنند، اطمینان بخش است.
ث) برای رساندن آب سالم تا محل های مصرف و احساس رضایت و قناعت وجدانی از تحویل آب سالم و پاک، نیاز به نظارت مسئولانه و کنترل کیفیت آب در طول شبکه گسترده آب تهران می باشد که با مشارکت و دخالت بانوان شاغل در این امر، این نظارت با دقت و ظرافت کافی انجام می شود.
ج) حضور زنان در رسیدگی به پیام ها، شکوائیه ها، رفع نارسایی و نواقص و حوادث آب شهری که از طریق مجموعه منظم ارتباطی ۱۲۲ صورت می گیرد حضوری موثر و کارگشا می باشد.
چ) آموزش و اطلاع رسانی عمومی از طریق مراجعه به منازل و مراکز مصرف و ارایه اطلاعات، دستورالعمل ها، توضیح ابعاد و شیوه های مصرف در کسوت مروجین فرهنگ بهینه مصرف، توسط زنان از سال ۱۳۷۹ در آب و فاضلاب استان تهران جایگاه ویژه ای دارد.
ح) پس از رساندن آب به مراکز مصرف، حلقه دیگری از مدیریت، وظیفه مند می شود و بار مسئولیت را بر دوش می گیرد. در این مرحله مدیران شاداب کانون های گرم خانواده و مدیران مسئول امر اقتصاد و محیط زیست خانه و محله و شهر دست بدست هم می دهند و مجموعه ای از تلاش ها شکل می گیرد.
خ) اثرگذاری در شیوه های مصرف در بخش های شستشو، بهداشت، پخت و پز، کنترل سیستم های سرمایش و گرمایش و مصارف باغچه که جملگی زیرنظر مدیریت کانون اقتصادی خانواده یعنی زنان شکل می گیرد.
د) آموزش عملی از طریق رفتار مصرفی صحیح و آموزنده و آموزش های علمی و کلامی به فرزندان و نسل آتی از اقدامات آگاهانه زنان در محیط خانواده و مراکز آموزشی است.
ذ) حضور زنان در کانون های مختلف تعلیم و تربیت، از قبیل مدارس، فرهنگسراها، مجتمع های مسکونی و اثرگذاری در اطلاع رسانی و آموزش در خصوص آب، از دیگر نقش های مدیریتی و مشارکت زنان در امر آب تهران است.
چنانکه می بینیم حضور زنان در تشکل های مختلف، از جمله تشکل های آب و محیط زیست و ارایه آموزش های مستقیم بصورت کارگاه، سمینار و یا در قالب بازدیدهای مختلف همواره یکی از راه های آموزشی در بهبود روش های صحیح مصرف آب تهران بوده است (محمودی،۱۳۸۰: ۲۶).
علی رغم انواع مشارکت هایی که زنان دارند، میزان مشارکت آن ها در مدیریت کیفی منابع آبی در ارگان های دولتی دخیل در سیاست گذاری و برنامه ریزی و حفاظت کیفی منبع آبی کمتر از ۲۰ درصد بوده؛ اما در بخش نظارت بر بهداشت و سلامت آب شرب تقریباً در نسبتی برابر با مردان نقش ایفا می کنند (ثابت رفتار، ۱۳۸۰: ۴۶).
تشکیل سازمانهای غیردولتی در ایران به جز جنبه های سنتی آن مانند انجمن های خیریه و مذهبی، سابقه ای بسیار کوتاه دارد. در بین سازمانهای غیردولتی موجود، بی تردید تشکل های زیست محیطی زنان، نقش حیاتی و مؤثری را در فرآیند توسعه پایدار ایفا می نمایند. در این رابطه زنان با توجه به شناختی که از سنت و باورهای مردم در مناطق مختلف کشور دارند قادرند تا در زمینه های زیست محیطی به طور بسیار مؤثر عمل نمایند. مهمترین جنبه حضور تشکل های غیردولتی، بعد اجرایی فعالیت های آنان می باشد. این تشکل ها به خوبی قادرند تا توجه و حساسیت اقشار مختلف جامعه را نسبت به مسائلی از قبیل کنترل آلودگی های زیست محیطی و به ویژه آموزش روش های مصرف بهینه آب جلب نمایند. از مهمترین اقداماتی که تاکنون با توجه به عمر کوتاه تشکل های زیست محیطی زنان چندین بار در سطح شهر تهران انجام پذیرفته می توان به بسیج عمومی در پاکسازی زیست محیطی مسیر رودخانه ها و مسیل ها از زائدات جامد و برگزاری کارگاه های آموزشی برای مخاطب یعنی زنان خانه دار در بعضی از مناطق شهری تهران اشاره نمود که در آن ۳۰ روش صرفه جویی در مصرف آب و استفاده مجدد از پساب معرفی گردید (همان: ۴۸-۴۹).
بنا بر آنچه ذکر شد، نقش زنان کشورمان در مدیریت آب، ورای مدیریت مصرف در منزل است. آن ها می توانند با مشارکت در تعیین اولویت ها و برنامه ریزی برای طرح ها نقش مهمی در کمیته های آب یا تأمین نیروی کار مورد نیاز طرح ها را داشته باشند. مطالعات نشان داده است که مشارکت زنان در طرح های آبی موفقیت و بهره وری این طرح ها را افزایش می دهد و باعث می شود که آن ها از خدمات طرح بهره مند شوند. علاوه بر این باعث ارتقاء موقعیت آنان در اجتماع و خانواده به دلیل فرصت هایی که از نظر آموزش عضویت در تشکل ها و انجمن ها، ایجاد موقعیت هایی برای تصمیم گیری، امکان برقراری ارتباطات و غیره می شود. اسناد و شواهد موجود در ایران و سایر کشورها مؤید این نکته است (علیپور و فکوریان،۱۳۸۷: ۷).
۶- پیشنهادات جهت تقویت مشارکت زنان در مدیریت آب در ایران
– تدوین استراتژی ملی به منظور ایجاد حرکت های اصولی در راستای کاهش شکاف میان زنان و مردان.
– بازنگری و اصلاحات قانونی جهت رفع ابهامات و نارسایی های مربوط به حقوق اجتماعی و مالکیتی زنان در امور مربوط به آب.
– انجام اصلاحات نهادی جهت هموار کردن مشارکت فعال زنان در قالب نهادهای غیردولتی مستقل و یا مشارکت با مردان.
– ایجاد سازوکارهای هماهنگی بین دستگاه های مسئول و پیشتیبانی کننده جهت افزایش تعاملات در زمینه تقویت نقش و حضور زنان در مدیریت آب.
– انجام اقدامات لازم به منظور تسهیل انجام مطالعات «تحلیل جنسیتی» در طرح های مرتبط با آب و نظارت گروه های هدف بر برنامه ریزی و اجرای طرح های آب (ثابت رفتار، ۱۳۸۰: ۵۰).
– برنامه ریزی و کمک به امر آموزش زنان در رشته های فنی و تخصصی مربوط به آب.
– استفاده از متون و دروس خاص در طول دوره های آموزشی پایه و دبیرستانی.
– ایجاد تمهیدات لازم توسط سازمان ها و بخصوص شورای شهر برای برگزاری نمایشگاه ها و نشست های زنان در امر آب.
– انجام بازدیدهای مستمر از تاسیسات آب و فاضلاب.
– عضوگیری و صدور کارت رابط آب با دستورالعمل های مشخص برای زنان در مجتمع ها و مراکز عمده مصرف و همچنین مدارس دخترانه و ارسال نشریات و اطلاعات منظم برای آنان و دعوت به نشست های گروهی در مقاطع مختلف (محمودی، ۱۳۸۰: ۳۱).
توانمند سازی زنان از لحاظ اقتصادی یکی دیگر از راهکارهای تقویت مشارکت زنان می باشد. از جمله این فعالیت ها عبارتند از:
– شناسایی و معرفی موقعیت های اشتغال برای زنان.
– اختصاص برخی از مشاغل در تشکل ها به زنان جهت تأمین نیروی انسانی مورد نیاز.
– دسترسی زنان به منابع مالی.
– از آنجا که مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ارتباط با هم و تأثیرات متقابل می باشند لذا استقلال اقتصادی زنان نه تنها در رفع نیازهای خانوار بلکه در ارتقاء موقعیت و جایگاه اجتماعی آنان نیز مؤثر است (علیپور و فکوریان،۱۳۸۷: ۱۳).
۷- نتیجه گیری
طی سال های آینده « آب شیرین » از جمله مهم ترین مسائل درگیری های بین المللی خواهد شد. جهت بکارگیری راهکارهای مناسب برای مدیریت هرچه بهتر منابع آب، لازم است که از تجارب و توانمندی های همه جامعه یعنی زنان و مردان استفاده شود. در این بین بکارگیری زنان در مدیریت منابع آب در مقیاس های کوچک نشان داده است که کارایی استفاده از آب بهتر شده است.
چنانچه ذکر شد روابط جنسیتی حداقل به سه شکل بر روابط اجتماعی اقتصادی برای دسترسی به آب تأثیر می گذارد:
اول؛ در همه جوامع تقسیم کار جنسیتی وجود دارد. تهیه آب از جمله کارهایی است که وقت نسبتاً زیادی می گیرد و این کار اغلب بر عهده زنان و کودکان خانواده است. در واقع زنان در اغلب جوامع بیش از مردان کار می کنند. دوم؛ در بیشتر دنیا و مخصوصاً در آسیای جنوبی، اغلب سرمایه های تولیدی شامل زمین، کارخانه ها و منابع مالی در مالکیت مردان است. زنان معمولاً مجبورند به شیوه خرید آب روی بیاورند. سوم؛ گفتمان سیاسی و هنجارهای محلی ممکن است استفاده اقتصادی از آب را در حوزه مردانه و استفاده خانگی را در حوزه زنانه قرار دهد. بنابراین فرودستی زنان، به مردان قدرت اقتصادی و اجتماعی بیشتری می دهد و همین مسئله به اولویت آنان برای تصمیم گیری راجع به آب منتهی می شود.
بکار گیری زنان در مدیریت منابع آب فواید مختلفی دارد که از جمله آن ها می توان گفت: زنان و مردان دانش های نامتجانس گوناگونی دارند که کمک می کند عواملی را که به بهبود شرایط اجتماعی و طبیعیِ محلی منجر می شود، شناسایی کنند؛ پاسخ های افراد به پیش بینی ها و تغییرات ناگهانی در منابع آب و محیط، زمانی مؤثرتر است که تمام اعضای مجموعه بتوانند نظراتشان را راجع به چالش های پیش آمده، بیان کنند. در این بین، علی رغم همه تأثیرات مثبتی که مشارکت زنان در محافظت و مدیریت منابع آب دارد، موانعی در سر راه آن ها وجود دارد.
نمونه های بسیار زیادی از مشارکت زنان در کشورهای مختلف از جمله ایران در زمینه مدیریت آب وجود دارد که بیانگر توان بالفعل و بالقوه زنان جهت بهبود کاربرد آب در زمینه های گوناگون می باشد. در ایران بسیاری از زنان روستایی در فعالیت های کشاورزی شرکت می کنند و مسئول امور مرتبط با آب هستند. فعالیت های زنان در نهادهای رسمی و غیررسمی مربوط به آب هم توسط سازمان دولتی و هم سازمان های غیر دولتی تشویق و ترغیب شده است و این نوید دهنده سهم بیشتر زنان جهت مشارکت در امور مدیریتی و حفاظتی زنان در خصوص آب و سایر منابع طبیعی می باشد.
* منابع
– آریان، طاهره و همکاران (۱۳۸۰). “نقش زنان در آبیاری (مطالعه موردی: دشت های هراز و تجن)”. مجموعه مقالات کارگاه نقش زنان در مدیریت منابع آب، تهران : مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری.
– ثابت رفتار، عالیه (۱۳۸۰). “نقش زنان در ارتقاء مدیریت کمی و کیفی آب”. مجموعه مقالات کارگاه نقش زنان در مدیریت منابع آب، تهران : مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری.
– رابط، علیرضا (۱۳۸۰). “نقش زنان روستایی در توسعه پایدار منابع آب”. مجموعه مقالات کارگاه « نقش زنان در مدیریت منابع آب »، تهران : مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری.
– روستایی، نادیا (۱۳۸۰). “نقش زن در مدیریت محیط زیست”. مجموعه مقالات کارگاه نقش زنان در مدیریت منابع آب، تهران : مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری.
– علیپور، حسن و طاهره فکوریان (۱۳۸۷). “نقش زنان در مدیریت مصرف آب”، صص ۱-۱۵، برگرفته از سایت www.irpds.com/FileEssay .
– غنیان، منصور و همکاران (۱۳۸۷). “نقش زنان روستایی در بهره برداری، حفاظت و احیاء عرصه های طبیعی بیابانی (مطالعه موردی استان خوزستان)”. پژوهش زنان، دوره ۶، شماره ۱، صص ۱۱۹-۱۳۵.
– قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۹) برگرفته از سایت www.ipo.ir.
– محمودی، ستار (۱۳۸۰). “نقش زنان در مدیریت آب شهری تهران”، مجموعه مقالات کارگاه نقش زنان در مدیریت منابع آب، تهران : مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری.
