تحلیلهایی بر دکتر علی شریعتی در سالگرد ۴۰سالگی؛ گزارشی از روزنامه شرق

تحلیل هایی بر دکتر علی شریعتی در سالگرد ۴۰سالگی

هاشم آقاجری :شریعتی؛ روشنفکری چندساحتی

احسان شریعتی :میراث شریعتی مجموعه ای از سرخط هاست

یوسف اباذری :خطاب به ناقدان دیروز و امروز

گروه اندیشه: نسبت شریعتی با امروز ما چیست؟ این سؤالی بود که در سمینار چهلمین بزرگداشت شریعتی در سالن ابن خلدون در گرفت. موضع توأمان شریعتی نسبت به سوسیالیسم و اسلام و ایجاد ترکیبی مناقشه انگیز با عنوان مارکسیسم اسلامی را چگونه می توان همچنان برای شرایط امروز ایران مهم دانست؟ این سؤالی بود که در نهایت مخاطبان درباره آن چیزی نشنیدند، مخاطبان زیادی که بی نظمی هایی همچون کمبود جا، گرما و تهویه نامناسب و صحبت های طولانی مجری آنها را کلافه کرده بود. در این نشست هاشم آقاجری از تکرار، بازسازی و به روزکردن دقیق پروژه ناتمام شریعتی گفت تا شاید نتیجه ای متفاوت از آن بیرون آید، بدون پاسخ به اینکه آیا آنچه در واقعیت تاریخی به وقوع پیوست نتیجه منطقی پروژه شریعتی بود یا انحرافی از آن. یوسف اباذری سخنرانی خود را پاسخ به نقدهایی دانست که به شریعتی وارد می شود. به نظر او شریعتی به نوعی اسطوره بدل شده و به جهت دال های زیادی که حول آن ساخته شده با مدلول واحدی طرف نیستیم. پس نمی توان از یک شریعتی سخن گفت. احسان شریعتی از تفاوت دوران ما و دوران شریعتی گفت و اینکه شریعتی فرصت تعمیق در پژوهش دیدگاه های پویای خود را نداشت. با این حال، او هسته منسجم اندیشه شریعتی را ارائه بدیلی در برابر تثلیث <<زر و زور و تزویر>> دانست. نشست <<اکنون، ما و شریعتی>> دیروز در دانشکده علوم اجتماعی برگزار شد و آنچه در ادامه می آید خلاصه ای از سخنرانی های این جلسه است.

هاشم آقاجری: روشنفکر تک ساحتی، روشنفکر عرصه عمومی

قصد دارم از واسازی شریعتی برای طراحی و تدوین راهی نو و ازسرگیری یک پروژه ناتمام به خاطر تحولات سیاسی پیش بینی نشده بحث کنم. او به طرحی که برای بعثت فکری و نهضت فرهنگی و ایجاد نوعی خودآگاهی جمعی برای یک رستاخیز از پایین داشت نتوانست برسد.

سلسله رویدادها در آستانه انقلاب همه را غافلگیر کرد. حدود یک سال و اندی پس از مهاجرت شریعتی، انقلاب به پیروزی رسید و پروژه او تا به امروز ناتمام ماند. انقلاب اسلامی در شرایطی که شریعتی به وجود آورده بود به وقوع پیوست. امروز به تکرار و بازسازی عینا همان پروژه بلکه نوعی واسازی در میراث شریعتی برای ازسرگیری آن پروژه در دوران خود نیازمندیم. شریعتی مسیری پرفرازونشیب و وجدانی ادیسه وار داشته است. تاریخ ما تاریخ سهراب کشی است، مانند عین القضات، سهروردی و حلاج. شریعتی در ۴۴سالگی تصور می کرد با فرار معجزه آسایی که از ایران داشت بتواند ادامه پروژه اش را آن سوی مرزها پی بگیرد. این اندیشه در ۳۰ سال گذشته بالیده شده است.

انتظار اینکه در آثار او هیچ تناقض و تغییری نیابیم بیهوده است و تاکنون هیچ کدام از دوستداران شریعتی هم چنین ادعایی نکرده اند، با این همه، در اندیشه شریعتی، از نخستین آثار در نوجوانی در قالب ترجمه <<ابوذر همچون خداپرست و سوسیالیست>> (از زبان عربی) تا آخرین جمله های او، در نهایت یک وحدت درونی می بینیم. باید هسته سخت شریعتی را از پوسته او جدا کنیم. این کار را باید درباره امام علی و نهج البلاغه هم انجام دهیم چون در دوران تاریخی برده داری و پدرسالاری و قبیله ای بوده است و همه این عناصر وارد زبان و فرهنگ می شود. کار ما به عنوان واسازی این است که هسته را از عناصر عارضی و پوسته جدا کنیم. اجتهاد هم به معنای درست کلمه همین است.

روشنفکری امروز ما در بحران است. این بحران البته خاص روشنفکر ایرانی نیست و به طور کلی بحران مرجعیت هاست. جامعه راه خودش را می رود و کمترین توجهی به روشنفکران ندارد و گاه برعکس این روشنفکران هستند که به دنبال توده راه می افتند. البته این مشکل در سطح جهانی وجود دارد. امروز بر خلاف گذشته روشنفکرانی مثل سارتر، بوردیو یا مارکس نمی بینیم که دارای مرجعیت باشند. دلیل آن گسترش سرمایه مالی و نولیبرالیسم و جهانی سازی و جامعه شبکه ای و جایگزینی روابط افقی با عمودی است. مرجعیت قبلی روشنفکران متعلق به دورانی بود که فضای مجازی و گروه های متعدد افقی به وجود نیامده بود. روشنفکران امروز جایی در این شبکه ندارند.

روشنفکران امروز هیچ قشر و طبقه ای را نمایندگی نمی کنند. طبقه مذهبی سنتی نماینده خود را دارد. طبقه کارگر در ایران اصلا هیچ نماینده ای ندارد. زحمت کشان بدون نماینده اند و جریان راست می کوشد به زور نماینده کارگران باشند، هرچند ناموفق بوده است. طبقه متوسط جدید هم که در شبکه های مجازی زندگی می کند و ارتباطش با روشنفکران قطع است. کلان سرمایه داران را نیز بوروکراسی و تکنوکراسی نمایندگی می کند. روشنفکری امروز ایران تک ساحتی است، پس زبانش با زبان مردم فاصله عمیقی دارد. روشنفکری دهه ۴۰ و ۵۰ این مشکل را حل کرده بود. جلال آل احمد را بخوانید، او در جایی می گوید به مکانی که کارگر و عمله و فعله حضور داشته اند رفته و او را به خاطر نوع پوشش عمله خوانده اند و جلال این را افتخار خود می دانست. جنبش چریکی هم همین نگاه را داشت و یکی از راه های نزدیکی به مردم را هم زیستی واقعی و کار واقعی مثلا در کوره پز خانه ها می دانست.

امروز زیست جهان و زبان روشنفکران از مردم جدا شده و عین انسان تک ساحتی مارکوزه شده اند. روشنفکر کسی است که مسئولیت پرومته ای دارد. ما به روشنفکر عرصه عمومی نیاز داریم به خصوص در جامعه ایران که بسیاری از تنش های اساسی تفکیک نشده اند. شریعتی روشنفکری را نوعی پیامبری می دانست ولی روشنفکر تک ساحتی به تعریف فیلسوف نزدیک می شود. در جامعه ما زوج آزادی و عدالت در تقابل قرار دارند. برخی روشنفکران به آزادی می پردازند و از عدالت عبور می کنند و به همین دلیل نمی توانند با توده مردم ارتباط برقرار کنند چون مسئله مردم نان است. تقابل دیگر بین ایران گرایی و جهان وطنی است. برخی ناسیونالیسم ایرانی را تبلیغ می کنند که گاه بوی متعفن شوونیسم نیز از آن به مشام می رسد. بر عکس برخی روشنفکران کلا مسئله ایران را کنار می گذارند در نتیجه روشنفکر ما تک ساحتی و بدون ایدئولوژی شده است؛ ایدئولوژی ای که با تاچریسم و ریگانیسم مرگش اعلام شد، چرا؟ چون ایدئولوژی ای بود که از تغییر حرف می زد. ما امروز به روشنفکر چند ساحتی مثل شریعتی متأخر نیاز داریم. روشنفکری که اگر به آزادی فکر می کند از فقر و بی عدالتی و استثمار عبور نکند و برعکس. او همچنین تکامل وجودی خود را نباید فراموش کند و مبارزه را فقط راهی برای تغییر جامعه نداند و خودش هم در حین آن تغییر کند؛ این یعنی وابستگی من و جهان.

احسان شریعتی: تلاش برای <<بازگشت>>

در چهلمین یادمان شریعتی، ناگزیریم از بازگشت به موضوع شریعتی. خود شریعتی و میراث او. اینکه باز ببینیم شریعتی که بود؟ و اصل سخنش چه بود؟ یعنی طرح این پرسش به ظاهر بدیهی که، از که و از چه سخن می گوییم؟ پس برویم سر اصل موضوع! تا بتوانیم سطح و افق تازه ای از مقوله شریعتی را نشان دهیم. <<بازگشت به خودِ چیزها>> شعار فنومنولوژی بود. به خلاف رویکرد پوزیتیویستی (و تجربه گرای منطقی) اما، این چیز، امر، موضوع، یک شیء مادی محاسبه پذیر و قابل اندازه گیری نیست، بلکه معنا و مضمونی است که پیرامون آن میان پژوهشگران نزاعی در کار است. به بهانه چهلمین سالگرد معلم شریعتی، آمده ایم که بپرسیم و بدانیم که طرح شریعتی امروز چه موضوعیتی دارد؟ از میان این همه شریعتی های مجازی کدام یک شریعتی اصیل است؟ سخن اصلی شریعتی و اصل حرف او چه بود؟

همه کمابیش می دانیم که هسته منسجم (محکمات) اندیشه شریعتی، ارائه بدیلی در برابر تثلیث <<زر و زور و تزویر>> بود؛ با ترسیم مثلث <<عرفان، برابری، آزادی>> (خودآگاهی انسانی- معنوی، عدالت اجتماعی، و دموکراسی سیاسی). آنچه اما کمتر ممکن است بدانیم، نحوه برقرارساختن تعادلی است که او، در تقابل میان نوعی از معنویت (عرفانی، اخلاقی، دینی)، با نوعی از عقلانیت انتقادی- اجتماعی، درافکنده است.

شریعتی روشنفکری متفکر بود. متفکر الزاما همان فیلسوف و متافیزیسین (به معنای افلاطونی- ارسطویی این اصطلاحات) نبود، اما یک فیلسوف راستین حتما باید یک متفکر یا اندیشه ورز باشد، وگرنه مثل بنده در بهترین حالت یک فلسفه پژوه است، یک مدرس، یک شارح، و از این دست… شریعتی روشنفکری بود که تفکر معاصر جهان روا را می شناخت. او اما خود را در برابر هیبت مهیب اندیشه ورزان بزرگ جهان نمی باخت، بلکه به ما می آموخت که، به تعبیر کانتی، در برابر این اندیشه ورزان <<خود بیندیشیم>>! و آن را نشان بلوغ و خروج از قیمومت دو قطب سنت متصلب و تجددگرایی خودباخته می دانست. بااین همه، شرایط کار شریعتی بسیار سخت بود و او فرصت تعمیق در پژوهش دیدگاه های پویای خود را نداشت، هم ازاین رو، میراث شریعتی که مجموعه ای از سرخط هاست، بالطبع نیازمند نقد است. نقد شرط لازم و شاخصه اصلی اندیشه در دوران معاصر است. برای نمونه، نقد کانتی عبارت بود از پیرایش خرد از دعاوی کاذب و توهم امکان شناخت همه چیز. این نقد اما نه برای نفی عقل، بلکه برای به کرسی قدرت مشروع و معقول نشاندن خود خرد بود. نقد شریعتی تنها می تواند توسط آشنایان به اندیشه او، یعنی شریعتی شناسان، خواه معتقد و خواه منتقد دیدگاه های وی، صورت معقول و اصولی خود را بازیابد. ازاین رو، امسال ما دست اندرکار سمپوزیومی هستیم که در آن شریعتی شناسان، نه فقط به معنای آکادمیک کلمه، با یکدیگر به بحث و جدل نقادانه می نشینند. مخاطبان مشاهده گر آیا تنها شاهد صحنه ای از مناقشه متخصصان پیرامون آراء او خواهند بود؟ هدف این نیست؛ مقصود ما به عکس، نمایش جدیت و تراز و سطح و عمق موضوع مورد بحث به هر دو شکل تخصصی و آگاهی بخش است، به جامعه فرهنگی از سویی، و از سوی دیگر رساندن پیام عام رهایی بخش میراث او به جامعه کل، ایران و سپس، جامعه های هم سرنوشت ما.

دوران ما با دوران شریعتی متفاوت است: نخستین تفاوت در سطح اندیشه جهانشمول، ازسرگذراندن مرحله ساخت گشایی یا واسازی کلان روایت ها یا ایدئولوژی های دوران مدرن است: امروزه، ما، به گمانم، در دورانی به سر می بریم که می توان آن را دوران

<<پسا پست مدرن>> خواند. خواه در اندیشه فلسفی قاره ای و خواه در سنت پسا پوزیتیویستی (تجربه گرای منطقی) و نولیبرال کشورهای آنگلوفون. مهم ترین خصوصیت این اندیشه معاصر، تلاش برای <<بازگشت>> است، به معنای <<ازسرگیری>>، آغازی نو و شروعی دیگر در همه سپهرها، از فرهنگ و دین گرفته تا سیاست و اقتصاد. گویی همان پیش بینی پیامبرگونه ویتگنشتاین تحقق یافته که <<فرهنگ سابق به تلی از خرابه، و در پایان به پشته ای از خاکستر، بدل خواهد گشت، ولیکن بر فراز این خاکستر روح هایی به پرواز درخواهند آمد>>.

از جزئیات بیشتر و شاخصه های این دوران جدید که در آستانه آنیم و مشخصات تشریحی این بازگشت ها در سمپوزیوم در راه سخن خواهیم گفت. به طورخلاصه، دوران ما، به تعبیر فیلسوف جوان فرانسوی کانتن مِیاسو، دوران <<پس از تناهی>> است، و دعوت به نوعی وفاداری، و انتظار مهدوی- مسیانیک <<خدای در راه>> از سوی متفکران خداناباور، توأم با <<عدم قطعیتی>> این بار <<مثبت و سازنده>> و نه واداده و نیهیلیستیک!

تفاوت دیگر دوران ما با دوران شریعتی، سربرآوردن آتشِ خشونت پدیده بنیادگرایی دینی است در سرزمین های مسلمان. این پدیده هنوز نیازمند تحلیلی عمیق تر از بحث های ژورنالیستی است. زیرا در اینجا به تعبیر آلن بدیو، با سوژه ای گنگ و گمنام و گمراه و سرگشته، و عامل و کنشگری تیره و تاراندیش و پرابهام و توهم مواجهیم که <<کور>>ترین نوع از تروریسم در تاریخ را پیشه کرده است و اهمیت آن در گستردگی و تنوع پیوستگان به این جریان است و عطش جنون آمیز مرگ طلبی همگانی، و روش های خیره کننده شامل جملگی جنحه و جنایت ها، برای به رخ کشیدن خود در دنیای خیالی و فضای مجازی. ما البته در ایران واکسینه شده ایم و این جریان خوشبختانه دیگر برای جامعه ما خطر و جاذبه ای ندارد!

آنچه اما، در جامعه ما دغدغه زا و اندیشه برانگیز است، تجربه ملی و فرهنگی و کارنامه و ترازنامه جامعه و بحران ها و پرسمان های خودمان در ایران است.

به طور خلاصه، جامعه به اصطلاح در حال <<گذار>> ما، از سبک زیست و راه رشدی ناموزون رنج می برد. فرهنگ به مثابه عاملی مؤثر در توسعه، اگر نگوییم مهم ترین عامل، در این میان نقشی مرکزی یا لااقل نمادین و معنادار دارد. از میان عناصر سازنده فرهنگ، دین، به رغم همه دافعه های ناشی از سنت و بنیادگرایی، هنوز مهم ترین نقش را ایفا می کند. لذا نقد دین توسط یزدان شناسی رهایی بخش شریعتی برای امروز ضروری و دارای کارکردی به روز است. در چهار دهه گذشته نسلی از ما به دعوت شریعتی گرایید و بهای سنگینی برای این ایمان در عمل پرداخت که جا دارد در اینجا از مجموعه چهره هایی که با مایه گذاشتن از جان و جوانی خویش این مشعل را روشن نگاه داشتند، به ویژه در سخت ترین برهه ها قدردانی شود. و بالاخره، واپسین و مهمترین شاخصه اندیشه و راهکار آن معلم، تعهد اجتماعی و تداوم مبارزه است که تا به امروز در تمامی عرصه های حیات مدنی و فرهنگی استمرار یافته است.

بنا به همه دلایلی که می دانیم و نمی دانیم، طبیعی است که در صدا و سیما و نهادهای رسمی (و حتی مستقلی مانند حسینیه ارشاد و…)، برای شریعتی مراسمی نیست و ما مجبوریم باز به جای جامعه به دانشگاه عقب نشینی کنیم! این گونه دوگانگی و پرهیز در مورد نامی که بر در و دیوارهای شهر و نهادها و تقویم رسمی نقش بسته، از اتفاق نشان زنده و به روز و خطیر بودن خاطره آن معلم است. امروز در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران جمع شده ایم که در واقع خانه معنوی شریعتی است و می دانیم که از مشخصات گفتمان شریعتی، <<بینارشته ای>> بودن این کلام است، با محوریت جامعه شناسی و تاریخ. تاریخ، همان قاره دیگری که آلتوسر مدعی بود مارکس کشف کرده است و ما می گوییم در تاریخ خود، ابن خلدون ها را داشته ایم.

مراسم امروز را با در نظرگرفتن همه این ملاحظات، باید اعلام پیش درآمد برگزاری مراسم اصلی امسال، چهلمین سالگشت هجرت شریعتی دانست، که در سال جاری همچنان جریان خواهد داشت. و به این شیوه، با میثاق آن معلم مردم بار دیگر تجدید عهد می کنیم، که از این پس و از این نقطه، عزیمتی دیگر را بیاغازیم و با ادای وظیفه بازسازی گفتمان <<نوشریعتی>>، تک تک پژوهشگران و پویندگانی که در این افق فکری می اندیشند، با قلم و قدم خود، به مسئولیت تاریخی خویش در راه آگاهی و رهایی بخشی عمل کنند و این همان بزرگداشت راستین یاد و راه و میراث آموزگاران پیشین و اعتلای اندیشه آنهاست.

اباذری: درباره ناقدان شریعتی

وقتی راجع به شریعتی حرف می زنیم از نوعی اسطوره حرف می زنیم. کسی که آن قدر دال های زیادی پیرامون او ساخته شده که نمی توان از یک شریعتی حرف زد. می کوشم از این اسطوره کشف رمز کنم: یک مارکسیست اسلامی، آدمی که متعلق به دوران خودش بوده و دورانش سر آمده. من درباره این اسطوره حرف می زنم. می گویند او یکی از مهم ترین مسببان انقلاب اسلامی بوده است و تمام. برخی می گویند آن زمان احساساتی بودیم و الان باید عقلانی باشیم. به کمک علم، معرفت شناسی و واقعیت های امروز باید نگاهی به برخی از ارزش های <<علمی>> داشته باشیم. دو گروه به شریعتی از این دید حمله می کنند؛ یکی گروه تاچریست های اسلامی که عمدتا دور نشریه مهرنامه گردآمده اند. گروه دوم، کوروش کبیری ها هستند که ترکیبی است از سلطنت طلبان و… . آنها هم فکر می کنند شریعتی به دوران ما تعلق ندارد. این دو گروه نه اقتصاددان صرف هستند و نه فیلسوف سیاسی.

بنیامین مقاله ای دارد با عنوان <<سرمایه داری به مثابه دین>> که در آن از خصوصیات مشابه سرمایه داری و دین می گوید. هر دو، نوعی کیش و آیین اند و در هر دو فایده گرایی به چشم می خورد. اولین مفهومی که از نظر بنیامین سرمایه داری را به نوعی کیش و آیین تبدیل می کند این است که در آن احساس معصیت و گناه وجود دارد. تاچریست های اسلامی هم در ایران سرمایه داری را به عنوان کیشی جدید معرفی می کنند. طبق گفته بنیامین ما با یک نظام اجتماعی و اقتصادی طرف نیستیم، بلکه با یک دین و آیین مواجهیم. شریعتی در سال ۵۲ درباره آزادی تجارت و آزادی سرمایه گذاری حرف می زند و تبدیل آنها به مفاهیم شورانگیز. مردم گمان می کنند در این آیین همه چیز مقدس است. در اینجا حرف شریعتی همان حرف بنیامین است. بی جهت نیست که امروز شریعتی و آل احمد مورد حمله تاچریست های اسلامی هستند. دکتر غنی نژاد ۱۰ سال قبل در مقاله ای با عنوان <<اصلاح طلبی پوپولیسم چپ>> گفته بود شریعتی انشانویسی بیش نیست. او در این مقاله به اصل ۴۴ هم اشاره می کند. امروز نتایج این اصل روشن شده است. نتایج اقتصاد بی اخلاق که ایشان در آن مقاله از آن حرف می زدند در وضعیت و فساد فراگیر امروز مشخص شده که گوشه ای از آن را در مناظرات ریاست جمهوری امسال شاهد بودیم.

تاچریست های اسلامی مدام از جراحی اقتصاد حرف می زنند. همه جراحی های ساختاری و قانونی اقتصاد در این مدت انجام شده؛ منتها مشخص نیست چرا این بیمار همچنان روی تخت افتاده و نمی تواند از جایش بلند شود. یکی از ایده های هایک عقل مصنوع است. (یعنی عقلی که بخواهد جامعه را بسازد مثل عقل دکارت و کانت و هگل). هایک این نوع عقل را محکوم می کند و می گوید به توتالیتاریسم می رسد. دومین اعتقاد او این است که قواعد بازار در طول تاریخ تکامل پیدا کرده و بر اساس بقای اصلح پیش می رود. تاچریست های اسلامی عقیده دارند پوپر و هایک مثل هم هستند؛ در حالی که برای پوپر خرد مهم است و در قالب علم وجود دارد و فرایند خرد نقادانه کمک می کند که در جامعه رسوم بد را با رسوم خوب جایگزین کنیم، ولی هایک راه جدیدی را بنیان نهاد. تاچریست های اسلامی هم هیچ نوع خردی را قبول ندارند. امروز شاید مشخص شده باشد که چه کسی انشا می نویسد، دکتر شریعتی و آل احمد یا دکتر غنی نژاد یا دکتر نیلی؟ دکتر نیلی بر خلاف دکتر غنی نژاد فریدمنی است و هایکی نیست. او معتقد است آنچه علم اقتصاد را می سازد پیشگویی است. سؤال من از آقای نیلی به صورت صریح این است که ایشان تاکنون چه چیزی را پیشگویی کرده اند؟ عین همین سؤال را ملکه انگلستان بعد از بحران ۲۰۰۸ از اقتصاددانان بازار آزادی پرسید و آنها جواب دادند آن قدر غرق در ایدئولوژی بنیادگرایی بازار شده بودیم که بحران را نفهمیدیم.

بنیامین از زمان مکانی شده در فرایند پیشرفت حرف می زد. او در مقابل آن زمان مسیانیک را قرار می داد. هبوط مسئله ای اساسی بود که هم برای بنیامین مهم بود و هم برای شریعتی.

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

تحلیلهایی بر دکتر علی شریعتی در سالگرد ۴۰سالگی؛ گزارشی از روزنامه شرق

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ