دکتر مصطفا مهرآیین (روزنامه شهروند)
بهتر است عاقبت‌اندیشی را که یک واژه روزمره است به یک واژه تخصصی‌تر یعنی کنش‌عقلانی معطوف به هدف تبدیل کنیم. همان‌طور که دورکیم در آغاز جامعه‌شناسی درگیر بود با علم تجربی روانشناختی، در ایران هم به عمده موضوعات جامعه‌شناختی از منظر روانشناختی پرداخته می‌شود. به همین دلیل در آغاز جامعه‌شناسی هم دورکیم مساله خودکشی را به‌عنوان فردی‌ترین کنش انتخاب کرد اما به جای این‌که مطابق علم دورانش رویکرد روانشناختی نسبت به آن پیدا کند، سعی کرد اتفاقا به این کنش فردی رویکردی کاملا جامعه‌شناختی داشته باشد. به جای این‌که آن را واقعیتی کاملا روانی بداند از طریق داده‌هایی که وجود داشت واقعیت اجتماعی بودنش را اثبات کرد و بعد سعی کرد تبیین اجتماعی کند. در پاسخ به این سوال عاقبت‌اندیشی انسان‌ها یا این‌که کنش‌شان عقلانی هست یا نیست اصولا برخوردهایی که تا الان در جامعه علمی‌مان دیده‌ام رویکرد روانشناختی است، اگر هم روانشناختی نبوده، تحت عنوان روانشناسی اجتماعی طرح شده. به‌عنوان مثال چند کتابی که در این حوزه است یکی‌اش اخلاق کار مهندس بازرگان است که در سال‌های قبل از انقلاب درباره خلقیات ایرانیان کار کرده. در فضای فکری الان کسی که خیلی در این حوزه سعی می‌کند دیدگاه‌های تازه‌ای را طرح کند آقای سریع القلم است. مثلا مقاله سی ویژگی انسان عاقل یا سی ویژگی انسان مدنی. اگر دقت کنید چه تحلیل آقای بازرگان و چه تحلیل آقای سریع‌القلم یا کار آقای قاضی‌مرادی که در باب اخلاق ایرانیان کار کرده و جامعه‌شناسی خودمانی آقای نراقی که البته در این ۲ کتاب آخر خیلی جامعه‌شناختی‌تر برخورد می‌شود، باز هم می‌بینیم که این ویژگی ایرانیان به سطح روانشناختی تقلیل داده می‌شود. اگر به این شیوه نگاه کنیم می‌توانیم شواهدی بیاوریم که هم افراد جامعه عاقبت‌اندیشی دارند و هم ندارند. اما از بعد جامعه‌شناسی می‌شود به ۲ حالت به این موضوع نگاه کرد که هر ۲ در سطح ساختاری است. مثل کار عابد جابری درباره عقلانیت در اسلام که معتقد بود پیامبر و خلفای اسلامی مجموعه‌ای از رفتار‌ها و گفتمان‌هایی داشتند که به‌عنوان عقل سیاسی اسلام یا عقل سیاسی پیامبر تحلیل‌اش کرد. شما هم اگر به رفتار فردی نگاه کنید مجموعه‌ای از رفتار‌ها و گفتمان‌ها را از مردم می‌بینیم که می‌توانیم به‌عنوان مساله ببینیم و بگوییم پشت این گفتمان‌ها یا کنش‌ها یا رفتار‌ها چه ساختاری نهفته است. بهتر است مثل یک جامعه‌شناس در سطح ساختارهای اجتماعی بحث کنیم و چه بپذیریم مردم ما عاقبت‌اندیش هستند یا نیستند هر ۲ را صفت ساختاری جامعه بدانیم نه کنش فردی.
یعنی این ویژگی در سطح کلان و در گروه، جمع و جامعه معنی پیدا می‌کند؟
بله. در سطح کلان‌اش مفهوم جامعه و در سطح‌های خرد‌تر طبقه یا گروه اجتماعی یا مفهوم جدید‌تر زیست‌بوم. در بحث‌های کلاسیک جامعه‌شناسی اصولا انسان کنشگر هدایت شونده است و به هیچ عنوان نمی‌توانیم بگوییم موجود آزادی است. به‌طور خاص در نظریه دورکیم جامعه و نظام اجتماعی متقدم بر فرد است و فرد خود جامعه است. جامعه درونی شده در سطح افراد می‌شود فرد. نه فقط در جامعه ارگانیکی و پیشرفته که مقدم بر آن دورکیم معتقد بود در جامعه مکانیکی به‌طور مطلقا فرد در شباهت با جامعه است و بین فرد و جامعه یک کلیت یک دست و واحدی وجود دارد که این از طریق شباهت‌هایی است که به لحاظ فرهنگی بین افراد جامعه وجود دارد. از نگاه جامعه‌شناسی کلاسیک فرد در تطابق با جامعه است. در جامعه ارگانیکی دورکیم معتقد بود هرچه جامعه پیچیده‌تر می‌شود ۲،۳ عامل می‌تواند ارگانیسم را به هم وصل کند. اول تقسیم کار است. نکته کلیدی‌تر روح جمعی است یعنی همان فرهنگ و نظام ارزش‌ها و باور‌ها که باعث می‌شود جامعه مثل ارگانیسم در پیوند با هم قرار گیرد. اما جامعه زمانی مفهوم و حیات پیدا می‌کند که روح جمعی‌اش در درون افراد درونی شده باشد. این افراد که کنشگران ساحت‌های متفاوت زندگی اجتماعی هستند از این طریق می‌توانند نیرو و خرد و توان فرهنگی جامعه را همراه خودشان وارد سیستم و نظام اجتماعی کنند. چون دورکیم می‌گفت جامعه بر محور کارکرد شکل گرفته. کارکرد‌ها توسط حوزه‌های متفاوتی در جامعه انجام می‌شوند از طریق استفاده از مجموعه‌ای از منابع انسانی. اما چه انسانی؟ انسانی که جامعه را درونی کرده. پس فرد هدایت‌شونده تحت‌تاثیر نظام اجتماعی حرکت می‌کند و هر گونه کنشی که از افراد سر می‌زند بازتابی از روح جمعی کلان است که در ما درونی شده و آن را بازتولید می‌کنیم چه از طریق رول پلیینگ که دورکیم می‌گفت داریم بازی می‌کنیم و چه از نگاه متأخرها که رول میکینگ است. لزوما نقش‌هایی که جامعه به ما داده یک به یک اجرا نمی‌کنیم بلکه در کنش متقابلمان آن را بازسازی می‌کنیم اما با همان عقلانیتی که درونی شده است. پس عقلانیت مفهوم فردی نیست. یک سازه اجتماعی است و درون افراد درونی شده و به همین دلیل افرادی که درون این جامعه وجود دارند مبتنی‌بر آن تعریف از عقلانیت کنش‌شان را انجام دهند. می‌توانیم بگوییم بر آن عقلانیت ویژگی‌هایی عارض است که از نظرجامعه عقلانی است.با این تعریف بود و نبود عاقبت اندیشی یا عقلانیت معطوف به هدف متاثر از ساختار و جامعه است؟
دقیقا. هم به تعریف جامعه از عقلانیت و هم به همان میزانی که در افراد درونی شده بود برمی‌گردد. در تعریفی که دورکیم از دنیای مدرن ارایه می‌دهد ۲ نکته کلیدی وجود دارد. اول انسان هم هدف توسعه است هم وسیله توسعه. پس هدف توسعه از منظر دورکیمی فارغ از ثبات و نظم اجتماعی شکوفایی انسان است که به ۲ ساحت برمی‌گردد. هم شکوفایی در حوزه نظر یعنی در مقام خرد و عقلانیت و هم در حوزه عمل یعنی اراده انسان. دوم به ۲ علت نیازمندیم جامعه پیچیده شده را به سمت و سوی عقلانیت هدایت کنیم. جمعیت افزایش پیدا کرده اما منابع کمیاب است جامعه باید بتواند منابع کمیاب را بین مردم تقسیم کند پس می‌رود به سمت تقسیم کار. دوم انسان‌های اجتماعی که از تخصص‌های گوناگون برخوردارند در کنار هم بتوانند نظم اجتماعی را شکل بدهند. اما مهم فقط شکل‌گیری نظم اجتماعی نیست مهم پویایی آن است. دورکیم و همچنین پارسونز معتقد بودند برای حفظ نظم اجتماعی ۴ ویژگی در سطح کلان لازم است که همان ۴ ویژگی عقلانیت جامعه است. اولین ویژگی انطباق و سازگاری با محیط یعنی به‌طور جدی منابع موجود در جامعه را استخراج و با محیط سازگار کند. دوم جامعه باید بتواند دستیابی به هدف کند. این وظیفه را دورکیم برعهده سیاست می‌گذارد. دومین نهاد عقلانی در جامعه نهاد سیاست است، دقت کنید نهاد سیاست، نه دستگاه سیاست. به این معنا که جامعه و افراد از این ویژگی برخوردار باشند که بتوانند اهدافشان را تعریف و برای آن تلاش کنند. سوم قلمرو روابط اجتماعی، جامعه باید بتواند خودش را در سطح ارگانیسم و در حوزه روابط اجتماعی و سطح شخصیت فردی دایما درونی کند. چهارم عقلانیت از منظر حفظ الگوهای فرهنگی است. هم جامعه باید سعی کند نظم فرهنگی و اخلاقی را حفظ کند و هم افراد باید بتوانند خودشان را همراه کنند با این الگوهای فرهنگی. چرا الگوهای فرهنگی مهم‌اند؟ به ۳ دلیل: میستال می‌گوید این‌که ما انسان‌ها در زندگی اجتماعی به هم تکیه می‌کنیم نکته مهمی است و ارزش‌های فرهنگی هم به ما یاد می‌دهند که اگر این گونه کنیم، می‌توانیم در کنار هم زندگی کنیم. اما اگر این تکیه‌گاه بودن گسسته شود جامعه آسیب‌پذیر است. مثلا در مواردی که جامعه فرو می‌پاشد مثل حوادث اجتماعی یا مثل زلزله یا جنگ یعنی وضعیت‌های بحرانی. اگر افراد آن تعهدهای درونی شده و ارزش‌های فرهنگی را نداشته باشند جامعه آسیب‌پذیر است. دوم از نگاه میستال کنش انسانی پیش‌بینی ناپذیر است اما نظام ارزشی و فرهنگی مشترک بین آدم‌ها در جامعه باعث می‌شود کنش‌ها پیش‌بینی پذیر شوند. من می‌گویم سلام شما می‌گویید علیک نه این‌که به من لگد بزنید. در مطب دکتر انتظار معاینه دارید انتظار پرخاش ندارید. سوم پیامدهای کنش‌های انسانی مشخص نیست به این معنا که از این‌جا حرکت می‌کنید به سمت دانشگاه ممکن است در راه تصادف کنید و بمیرید. در این حوزه چه چیزی را گذاشته‌ایم برای حفظ نظم اجتماعی؟ قوانین و مقررات. حقوق. نظم حقوقی این‌جا سازگار است. به این ۳ دلیل باید ارزش‌های فرهنگی را درونی کنیم و این همان عقلانیتی است که از نظر دورکیم محور و کانون جامعه است.بحث بحران را که مطرح کردید عاقبت‌اندیشی در بحران ذیل کدام یک از این ساختارهایی که گفتید قرار می‌گیرد؟مربوط به فرهنگ می‌شود یا سیاست یا اقتصاد؟ یعنی نهادها در شرایط فروپاشی آن نظم اجتماعی را به شکل دیگری بازتولید کردند؟
دقیقا. آن نظم به شکل انعطاف‌پذیر بازتولید شد و به شکل فردی هم افراد کنش‌شان به شدت عقلانی شد و میزان سرمایه عاطفی جامعه به شدت بالا رفت. عاقبت‌اندیشی فقط سود و رسیدن به یک هدف خاص نیست و یکی از ابعاد عاقبت اندیشی سرمایه عاطفی است. پس هم افراد بسیار عقلانی هم بسیار عاطفی عمل کردند. دغدغه دیگر این بود که با فروپاشی نظم اجتماعی انحرافات بالا برود مثل غارت‌ها و دزدی‌ها.در ایران هم این مساله را در مورد وضعیت‌هایی مثل زلزله می‌گویند که دزدی و فساد بالا می‌رود. این وضع در جامعه ما به چه شکلی صادق است؟
ما در دیدگاه سنتی هم ایده عاقبت‌اندیشی را داشته‌ایم، این عاقبت‌اندیشی سنتی تا چه حد در افراد جامعه تاثیرگذار بوده است؟ در چنین شرایطی است که مسئولیت اجتماعی برای فرد تعریفی ندارد، درست است؟ این‌که جامعه‌ای عاقبت‌اندیش هست یا نیست بازتابی از ساختار سیاسی یا اجتماعی است ؟با این توضیحات انگار عاقبت‌اندیشی اصلا معنایی ندارد.
