عنوان بحث من جامعه شناسی امید است. بزرگترین امید نفس خود اندیشه امید است. سوال ساده ای را طرح می کنم. جامعه تا کجا امید را توضیح می دهد و بعد از آن چه چیزهای دیگری امید را توضیح می دهند. تصور من از جامعه شناسی خیلی ساده است. جامعه شناسی مثل ضد انگلیسیz است، پائین آن جامعه است و بالایش هرچه می خواهید بگذارید مثل ورزش، امید، خدا، عشق، ایمان و… ما جامعه شناسان می توانیم در مورد آن حرف بزنیم. نکته این است خط وسط که بالا و پائین ضد را به هم وصل می کند تا چه حد می تواند وصل کند؟ جامعه شناسان کلاسیک می گفتند کاملاً می تواند وصل کند، رابطه از پائین به بالاست. در همه چیز جامعه تعیین کننده است و جامعه همه چیز را به شکل یکسویه توضیح می دهد. مطابق نظریه های جدید،اما، جامعه «تا حدودی» این خط وسط را می تواند توضیح دهد و بعد از آن قادر به توضیح نیست. وظیفه جامعه شناس این است که مشخص کند جامعه تا کجا می تواند مسائل و موضوعات مختلف را توضیح دهد و پس از آن چرا نمی تواند. من دوست دارم در بحث امروز به آن ابعادی از مساله امید بپردازم که جامعه قادر به توضیح آن ها نیست و بیشتر به بحث در مورد منطق درونی خود امید بپردازم،همان چیزی که عمدتاً فکر می شود لفاظی است، نمی شود در مورد آن سخنی گفت یا در نهایت گفته می شود بحثی فلسفی است، راز آمیز است، یا پر از ابهام است . اینگونه نیست. بحث امید ادبیات بسیار غنی دارد،اگرچه در کل می توان گفت ادبیات مربوط به این موضوع با دو خواهر دیگرش یکی عشق و دیگری ایمان نسبت به موضوعات فکری دیگر اندک است. در کتاب ضیافت افلاطون در ابتدای کتاب وقتی بزرگانی چون سقراط و دیگران در منزل آگاتون جمع می شوند تا شب نشینی داشته باشند به همدیگر می گویند امشب مشروب نخوریم و درباره چیزی حرف بزنیم . فایدروس پیشنهاد می دهد در باب عشق حرف بزنیم، دلیلش هم این است که ما خیلی کم راجع به عشق حرف می زنیم. ما در خصوص خصوصیات نمک و فوایدش زیاد حرف می زنیم. اما فکر می کنیم عشق و امید و آزادی و ایمان و امثالهم چیزهای کم اهمیتی هستند.
یک جامعه شناس وقتی می خواهد در مورد پدیده ای حرف بزند قبل از هر چیز باید بگوید آن پدیده چگونه یک پدیده اجتماعی است؛ فانکشن ها یا کارکردهای اجتماعی آن را بگوید و بعد از منظر دورکیم، مارکس، وبر و امثالهم شیوه عمل آن کارکردها، نظم حاکم بر آن ها و تحولات آن ها را توضیح دهد. برای طرح فانکشن های امید از یک فیلم شروع می کنم. فیلم رستگاری در شاوشنگ، این فیلم فیلم جذابی است. داستان بانکداری است که مرتکب قتل همسر و معشوقه اش شده است. وارد زندان مخوفی به اسم شاوشنگ می شود. در زندان با پیشنهادی که به رئیس بانک می دهد تا کارهای مالی اش را انجام دهد رئیس می پذیرد کمی آزادی به او بدهد. شروع می کند به نامه نوشتن برای گرفتن کتاب. کتاب در این فیلم نشانی از امید است. ۶ سال نامه می نویسد و بعد از شش سال یک بسته کتاب برایش می فرستند که در آن بسته تعدادی صفحات گرامافون موسیقی هم هست، که موسیقی را در زندان پخش می کند همه خوشحال می شوند ولی دو هفته به انفرادی فرستاده می شود. پس از برگشت از انفرادی دوستانش می پرسند در انفرادی چگونه گذشت؟ او می گوید بهترین لحظه های زندگی من بود. من با موستارت زندگی کردم. می پرسند گرامافون آنجا بود می گوید نه. به قلب و مغز خود اشاره می کند و می گوید اینجا بود. موسیقی در قلب و مغز من بود. به دوستانش می گوید آیا تا به حال احساس کرده اید موسیقی چه قدرتی دارد و چه احساسی می تواند به شما بدهد. یکی از آنها که دوستش است به اسم «رِد» می گوید من گاهی ساز دهنی می زدم و الان دیگر فراموش کرده ام. اَندی شروع به حرف زدن می کند که آن کلمات در باب امید است و می گوید این را باید داشته باشید و فراموش نکنید، باید موسیقی را داشت و یک چیز را نباید فراموش کرد. دوستش می پرسد چه چیز را نباید فراموش کرد؟ می گوید: جاهایی در دنیا هست که از سنگ ساخته نشده اند. یک چیزی در درون توست که آنها نمی توانند به آن برسند، یعنی زندان بان ها که تصویری از کلیت جامعه است. جامعه به مثابه یک اردوگاه و یک زندان بزرگ. چیزی در درون توست که آنها نمی توانند به آن برسند و آن مال توست. رِد می گوید: در باره چه صحبت می کنی؟ می گوید: در باره امید. رِد می گوید: بگذار تا چیزی را برایت روشن کنم؛ امید خطرناک است، امید می تواند ما را دیوانه کند، اینجا به دردت نمی خورد، بهتر است به اینجا عادت کنی. به این زندان عادت کنی. قبل از این یکی از دوستان اَندی پس از سالهای سال از زندان آزاد می شود. آنقدر فشار محیط بیرون را سخت می یابد که قادر به تحمل آن نیست. حتی کاری می کند که بیرون نرود، چاقو می گذارد بر گردن دوستش تا جرم دیگری مرتکب شود. از ترس اینکه بیرون برود و می گوید من کل زندگی ام همین جاست. من اگر بیرون بروم تبدیل به یک موجود مرده می شوم و با ترس باید زندگی کنم و همین کار را می کند و خود را در هتل می کشد. رِد به اَندی می گوید اگر تو هم بیرون بروی همین بلا سرت می آید اما اَندی مخالف است. شروع می کند به اینکه نشانه هایی از وجود امید را به دیگران نشان دهد. اولین کاری که می کند به دوستش یک ساز دهنی هدیه می کند. دومین کاری که می کند به جای نوشتن یک نامه دو نامه برای کتاب می نویسد و این نامه نوشتن ها آنقدر ادامه می یابد که کتابهای بیشتری می آید و چک پول برای کتاب خریدن و در واقع خود کتابخانه درست کردن باز نشانه دیگری از امید است. کتابخانه درست می شود دوستانش که بی سوادند شروع به درس خواندن می کنند و دیپلم می گیرند باز نشانه ای از امید است و شروع می کند به نامه نوشتن و به دوستانش تاکید می کند که چگونه نامه نوشتن امید خلق می کند. ارسال نامه به دیگری هم در توخیال ایجاد می کند و این خیال در نامه هایی که می فرستد وجود دارد و هم اینکه دیگری را وادار به عمل می کند. داستانی است از ملویل با عنوان “ترجیح می دهم که نه ” به شما به عنوان یک مددکار توصیه می کنم که بخوانید. در این کتاب آدمی است که وارد یک سردفتری شده و کار می کند. اما بعد از چند روز هر کاری که می دهند می گوید من ترجیح می دهم که نکنم و این موضوع بارها تکرار می شود. تم داستان این است که آدمی که می گوید نه؛ زندگی را هم برای خودش ناممکن می کند و هم برای دیگران. این دیگران هم نمی دانند در مقابل این آدم مرده چکار کنند تا آنجا که در آخر داستان در سکوت محض در حالیکه بسیار لاغر و مردنی شده و هیچ غذایی نمی خورد می میرد. این که «نه» چگونه می تواند زندگی را متوقف کند شرحی است که دلوز، فیلسوف مشهور فرانسوی، بر این کتاب ملویل نوشته است.در فیلم شاوشنگ اَندی نشان می دهد که چگونه نامه نوشتن می تواند تخیل و خیال خلق کند و به ما امید دهد.این داستان ادامه می یابد شروع می کند به سنگ تراشیدن و مجسمه ساختن از سنگ هایی که در اختیارش است. شطرنج می سازد. تامی زندانی تازه وارد دیپلم می گیرد و اَندی با این خبر در انفرادی لبخند می زند و این تامی خبر می دهد که من قاتل همسر تو را می شناسم و تو نیستی و کس دیگری است. وقتی از رئیس زندان درخواست می کند قاتل من شناسایی شده و بگذار تا تامی شهادت بدهد رئیس زندان تامی را می کشد. اینجاست که اَندی تصمیم می گیرد از زندان فرار کند و به سمت مکزیک برود. به دوستش می گوید: جایی که می خواهم بروم دریاست می دانی معنای دریا از نگاه مکزیکی ها چیست؟ معنای دریا یعنی فراموش کردن هر نوع خاطره ای… و باز فراموشی و امید، فراموشی می تواند امید خلق کند. دوستش به او می گوید: اینها رویاهایی است و مسخره است تو اینجایی و مکزیک جایی دیگر است. در جواب رد به جمله زیبایی اشاره می کند: « یا تلاش کن به زندگی کردن یا برو به پیشواز مرگ» و به دوستش می گوید: من از زندان فرار می کنم و جایی که تو می توانی بیایی تا نشانی از من پیدا کنی درختی است کنار دیواری زیر سنگی؛ و می گوید آنجا جایی است که من برای اولین بار همسرم را دیدم. یاداوری عشق باز نشانی از امید. جالب است که دوستش در مورد او قضاوت می کند که این ادم زمین شناس بود و علاقه عجیبی داشت به زمین شناسی و با آن چکش کوچک که دیوار را می کَند می گفت زمین شناسی یعنی ترکیبی از دو چیز مشقت و زمان. رنج و زمان. باز امید ترکیبی است از رنج و زمان. در واقع جمله مشهور ویکتور فرانکل که اگر زندگی زیستن در رنج است پس سعی کنیم برای این زیستن در رنج هم معنایی پیدا کنیم. ما که داریم در زنج زندگی می کنیم، چه بهتر که برایش معنایی ایجاد کنیم. کتاب انجیل که در دست این فرد است و رئیس زندان به او می گوید انجیل بخوان تا رستگاری پیدا کنی و اسم فیلم هم رستگاری در شاوشنگ است، جایی است که هم از خدا گفته شده و هم چکشی را که با آن دیوار را می کَند پنهان شده. دوستش رد هم در ادامه از نشانه های امید می گوید. دوستش می گوید: من دلتنگ اَندی هستم. دوست دارم از زندان بیرون بروم ۴۰ سال در زندان بوده با اینکه بارها کاری کرده تا از زندان بیرون نرود، این بار کاری می کند تا از زندان بیرون برود بخاطر اینکه دلتنگ است. دلتنگی و امید. باز وقتی می خواهند آزادش کنند به او می گویند چه نگاهی به گذشته ات داری؟ می گوید: احساس پشیمانی دارم احساس سرخوردگی. کودکی که آن قتل را کرد در من مرده، من یک پیرمردی هستم که از آن باقی مانده ام. سرخوردگی و احساس پشیمانی و امید؛ و وقتی بیرون می آید و فکر می کند باید مثل دوستشان خودش را بکشد می گوید: تنها به خاطر قولی که به اَندی داده ام می خواهم زندگی کنم. قول دادن و امید و می رود به سمت آن سنگ و یک نامه زیر آن پیدا می کند که در آن نامه نوشته شده امیدوارم تو سالم باشی و این نامه تو را سالم پیدا کند و باز نامه و امید و بعد سعی می کند به آدرسی که در نامه داده شده به سمت دوستش برود بحث مسافرت و امید، کاش بتوانم از مرز بگذرم. بحث از مرز گذشتن امید است و بروم به سمت دیدار دوست و دیدار دوست امید است. تک تک اینها بحث های فلسفی است و من به عمد بر روی آنها تکیه می کنم و در نهایت به کنار دریا می رود و دوستش را در آغوش می کشد و می شود آغوش و امید. چگونه آغوش می تواند آغاز گر امید باشد؟ همه اینها را که گفتم نشان دهنده یک چیز است و آن جمله مشهوری است که در آغاز فیلم گفت، می گوید: چیزی که در درون تو وجود دارد و مال توست. این اولین فانکشن امید در جامعه است خلق باغ درون. جامعه دوست دارد همه چیز را مال خود کند، دوست دارد شما را پر از جامعه کند. اصولاً جامعه برای اینکه شما را تحت کنترل بگیرد دو کار می کند: یکی اینکه شما را پر می کند که به آن جامعه پذیری می گوئیم و دیگر آنکه شما را تهی می کند، خالی می کند، تبدیل به هیچ می کند چون هیچ به راحتی قابل کنترل است. آدم پر هم به راحتی قابل کنترل است. آدمی که صرفاً آرمان ها و باورهایش را جامعه داده است. اما اینجا یکی از کارکردهای امید داشتن باغ درون است که مال تو است، مال جامعه نیست این نکته اول در خصوص کارکرد یا فانکشن امید است. فانکشن دیگر امید در این فیلم تخیل و خیال است. چگونه این آدم با نامه نگاری خیال ورزی می کند یا چگونه در کارهای مالی که برای رئیس زندان می کند شخصیتی به اسم رابرت استیونسن می سازد که ۳۷۰ هزار دلار پول در این حساب است و آخر وقتی خودش فرار می کند می گوید من رابرت استیونسن هستم و با آن کارت شناسایی پول را بر می دارد و آزاد می شود و باز امید در این فیلم. اینکه چگونه این آدم سلف رسپکت دارد، احترام به خود دارد، شرافت دارد، عزت مندی دارد. اگر بگویم همین سه تا، سه تا فانکشن امید است و فانکشن های دیگر بماند طبعاً از منظر جامعه شناسی پرسش این است که جامعه با این سه تا چه کار می کند؟ دنیای درون شما، عزت مندی شما و قدرت تخیل شما.
دورکیم می گفت: جامعه حول محور «کارکرد» می چرخد و واقعیت اجتماعی چیزی جز همان ساختارهای اجتماعی نیست. ساختارها مقدم بر انسانند، جبری اند، ضروری اند، بیرونی اند. یعنی بستر زندگی ما هستند. ما در ساختارها پرتاب می شویم. طبعاً از نگاه دورکیمی اگر این بستر وجود دارد این بستر دوست دارد هم تخیل شما، هم عزت مندی و شرف شما و هم دنیای درون شما را تحت کنترل خویش بگیرد. شکی در این نیست جامعه دوست دارد تا آنجا که امکان دارد تو را تبدیل به انسان اجتماعی بکند. به همین دلیل امید، فهم تو از خودت، تخیلت، عزت مندی و شرفت و همه اینها را تبدیل به سازه های اجتماعی می کند. چه نوع سازه اجتماعی؟ سازه اجتماعی که در راستای کنترل اجتماعی شماست. باید نهایتا شما را کنترل کند. ازاینرو، از نگاه دورکیمی، امید یعنی اینکه چگونه باغ درون شما، توان خیال ورزی شما، و عزت مندی و شرف شما در راستای نظم کارکردی جامعه حرکت می کند و اصولا امید تا آنجا ممکن می شود که نظم جامعه یک چشم انداز کارکردی نوین را در مقابل شما به تصویر بکشد و وعده دهد که تحقق آن همان تحقق امید های توست. مثالی بزنم. کنکور و امتحان کنکور نمونه ساده این ماجراست. برای فردی که در حال انجام امتحان کنکور است قبولی در این امتحان آستانه امید او را شکل می دهد. اگر هم شکست بخورد باز هم این شکست در راستای امید به کارکرد دوباره جامعه در دادن یک صندلی دانشگاه به او در آینده تعبیر می شود و یا باز به او گفته می شود جامعه تشخیص می دهد جای تو در دانشگاه نیست و باید بروی مغازه داری کنی و او باید تمام توان درونی و خیال ورزی و عزت خود را معطوف به عملی ساختن یک شکل موفق از مغازه داری کند.
اگر از نگاه مارکسی بخواهیم نگاه کنیم، سوال این است که امید و ویژگی های آن چگونه می تواند در راستای قدرت حرکت کند؟ امید چگونه بیمار می شود؟ چگونه خیال شما بیمار می شود؟ چگونه شرف شما بیمار می شود؟ چگونه باغ درونتان بیمار می شود؟ چنان که می دانیم از نگاه مارکس، برعکس دورکیم، جامعه اصولا حول محور «نابرابری اجتماعی» سامان و نظم می یابد. بنابراین، همه مفاهیم می شوند میدان منازعه، می خواهد خیال شما باشد، شرف شما باشد، باغ درون و دنیای درون شما باشد، یا اقتصاد باشد. در اینجا، جامعه شناس باید نشان دهد چگونه از همین مولفه هم در راستای تحکیم منازعه طبقاتی و برتری بخشیدن به طبقه حاکم استفاده می شود. مثال بزنم. فکر کنید یک مجروح جنگ شیمیایی نامه می نویسد به صدر اعظم آلمان بیا با همدیگر جهان را نجات دهیم و جهانی عاری از سلاح شیمیایی داشته باشیم. شما امیدتان را وابسته کرده اید به کسی که خودش عامل اصلی تولید سلاح های شیمیایی در جهان است، عامل اصلی معلولیت تو می شود عامل نجات تو. این یعنی حرکت امید در راستای قدرت. چگونه کسی که عامل بدبختی توست می تواند عامل نجاتت باشد؟
اگر از زاویه دید وبری نگاه کنیم، باید به تحلیل مساله امید از منظر نسبت آن با نظام های معنایی بپردازیم. وبر معتقد بود جامعه نه حول محور کارکرد و نه حول محور نابرابری طبقاتی بلکه حول دو محور نظام های معنایی و الگوهای اقتدار سامان می یابد و نظم می پذیرد. بنابراین، اگر این گونه است جامعه شناس باید همواره این نکته را مدنظر داشته باشد که واقعیت اجتماعی چیزی جز همان کنش های التفاتی معنادار نیست. امید هم یک نوع کنش التفاتی معنادار است یعنی انباشته از معنا و قصدی است و معطوف به دیگری است. بنابراین در اینجا جامعه شناس باید بپرسد «معنای کنش امید چیست؟» و برای استخراج این معنا لازم است که به تفهم آن در بستر کلان معنایی جامعه بپردازد. به عنوان مثال، ما دارای دو بستر کلان معنایی هستیم: سنت و مدرنیته. از منظر سنتی جهان همان جهان درون ماست که مهمترین نکته در آن جنگیدن با هوی و هوس و شیطان می باشد. بنابراین از این منظر، امید یعنی ماهیت درون تو و نوع مبارزه تو با این هوی و هوس و شیطان. امید یعنی توان مبارزه در این میدان.امید مساله ای کاملا درونی است و نه بیرونی و اجتماعی. از منظر وجه مدرن زندگی و فرهنگ ما، جهان همان جهان بیرون است و امید یعنی ماهیت رابطه تو ا جهان بیرون و نوع خطراتی که در مقابل تو قرار می دهد از بیکاری و بی پولی گرفته تا بیماری و….
من می توانم این بحث را از منظر جامعه شناسان دیگر یا نظریه های اجتماعی متفاوت ادامه دهم، ولی نمی خواهم وارد این بحث شوم. می خواهم بیشتر در باره منطق درونی خود امید و نسبت امید با درون آدم ها بحث کنم و این نکته را از منظر چندین متفکر مطرح خواهم ساخت.
اولین متفکری که می خواهم مطرح کنم متفکر زنی است بنام ژولیا کریستوا. کریستوا از یک طرف شاگرد لکان بود و از طرف دیگر شاگرد معنوی باختین بود. چه چیزی از این دو گرفت؟ باختین بر خلاف سوسور معتقد بود که زبان ساختار نیست. زبان پویایی واژه ها در روند تاریخی اش است. زبان همین کاربرد کلمات یا زبان در موقعیت های تاریخی مؤثر است. اگر ما کلمات را در موقعیت های تاریخی بکار می گیریم پس کلمات پر از معنایند. کلمات تاریخ دارند پس پر از معنایند. به عنوان مثال کلمه -زن ـ کلمه زن در قبل از مشروطه ضعیفه و منزل و متعلقه و… بود، بعد از آن در عصر رضاخان شد مادام، بعد شریعتی آمد شد زینب و فاطمه، رسالت زینبی و فاطمه فاطمه است و…، جنگ شد؛ شد مادر اسیر و مادر رزمنده و همسر شهید و…، دوران سازندگی شد؛ شد زن دمکرات طبقه متوسط تحصیل کرده، دوره اصلاحات کمی پیشرفته تر شد فمینیست و… و امروزه هم شده زن معترض اجتماعی. پس مفاهیم و کلمات چه هستند؟ کلمات انباشته از معنایند. این نگاه باختین است. نه تنها انباشته از معنایند بلکه هر یک از این معانی متعلق به یک گروه از اجتماعند یعنی انباشته از منافعند یعنی کلمات پر از منافع اند و پر از معانی اند. کلمات سیاسی اند. سیاست کلمه ای است. زبان سیاسی است، سیاست زبانی است. در درون همین واژه ها سیاست وجود دارد. از منظر باختین اصولاً یک جا همیشه امید است و آن در کلمه است. کلمه همیشه پر از امید است. در اوج استبداد استالینی باختین می گفت: دو جا آزادی است یکی در درون کلمه و یکی در درون رمان است. شما در رمان با شخصیت های متفاوت روبروئید زندگی و حیات ساری و جاری است. کلمات هم انباشته از معانی اند. کلمات پر از صدا هستند و چند صدایی اند و این چند صدایی یعنی امید. پس در کلمات امید است. چند صدایی بودن کلمات یعنی وجود زندگی در کلمه. البته باختین معتقد بود قدرت ها از این ویژگی زبان و کلمات خوششان نمی آید و دوست دارند زبان را تک صدا کنند اما زهی خیال باطل که کلمه هیچوقت تک صدا نمی شود. امید از منظر زبانشناختی باختین همواره وجود دارد و زنده است. تا کلمه است امید است.
اما لکان چه می گفت؟ لکان روانکاو است. او در بررسی سیر روان انسان و چگونگی شکل گیری شخصیت انسان به سه مرحله اشاره می کند. چون لکان معتقد بود ناخودآگاه انسان ساختاری شبیه به زبان دارد، او این سه مرحله را در نسبت میان روان و زبان تعریف می کند. امر واقع آن بعدی از روان انسان است که هنوز به زبان درنیامده است. اما از جایی به بعد روان انسان در نسبت جدی با زبان قرار می گیرد و ما با شکل گیری شخصیت و هویت خود در درون زبان مواجه می شویم. هویت ما ابتدا یک «امر خیالی» و «دگر بنیاد» است . به زبان لکان، وقتی بچه در بغل مادر است دو اتفاق می افتد یکی اینکه کاملاً وابسته به سینه مادر است. شیر می خورد وابسته است مادر را دوست دارد. اصولا سینه ادامه رحم است. همان آرامشی که در رحم است در سینه مادر و در آغوش مادر هم هست. اما چه اتفاقی می افتد؟ اولین بار که خاله به بچه می گوید عزیزم و یا بچه خود را در آینه می بیند بچه فکر می کند در عین اینکه در آغوش مادر است مستقل است. آینه باعث می شود شما برای اولین بار یک تصویر یکپارچه از تنت بدست آورید. چون کودک تصویر یکپارچه از خود ندارد. آینه این را می دهد اما آینه است و خاله است پس توهم است این نکته اول؛ و دوم آنکه دیگر بنیاد است، بیرون از توست تو در درون خودت احساس انسجام نداشتی این در بیرون تو به تو می گوید منسجم هستی. مرحله بعدی شکل گیری روان ما مرحله ورود کامل ما به دنیای زبان متداول در جامعه یا امر نمادین است. وقتی وارد دنیای زبان متداول می شویم اصولا تمامی هویت ما همان می شود که زبان متداول و دیگران به ما می گویند تو که هستی. بطور ساده اگر از صبح تا غروب اسم هایی که به شما می دهند را در آوریم مثل ماد، پدر، دیوانه، با سواد، بی سواد، خاله، بزدل، احمق، راننده خوب و… تا ساعت ۱۲ شب این اسم ها را ردیف کنیم می بینیم که ۵۰ نفر آدم ۵۰ هویت به تو داده اند و این نشان می دهد که هویت ما کاملا دگربنیاد است و ما این را در دنیای زبان که در بستر جامعه وجود دارد می فهمیم. چه اتفاقی بر سر ما و امیال ما می آید؟ از نگاه لکان، امیال شکل زبانی پیدا می کنند، تمام میل های ما به شکل زبان در می آیند. مثلا عشق ما به یک همسر، به یک زن در قالب زبان در می آید، در قالب تصاویر تلویزیونی. امروز می گوید: من همسر قد بلند می خواهم؛ فردا می گوید: قد کوتاه می خواهم. امروز می گویند: پولدار می خواهم؛ فردا می گویند: فقیر می خواهم. به همین دلیل شما این همه بحران در عشق دارید چون عشق درگیری زبانی پیدا کرده، ماهیت تصاویر بیرونی به خود گرفته است. کریستوا چه می گفت؟ کریستوا بر خلاف لکان معتقد بود میل فقط به شکل زبان در نمی آید. زبان وجود دارد، فلسفه وجود دارد. معیارهایش فلسفه، ریاضی، منطق، علوم اجتماعی و امثالهم است. اما همیشه یک چیز دیگری در این زبان وجود دارد که این زبان و نظم دنیای بیرون را به هم می زند و آن دریچه امیدی است که در دنیای زبان است و نظم دنیای زبان انسانی را به هم می زند و یک گسست، تَرَک و شکاف ایجاد می کند. آن نیرو نخست نیروی تن شما، نیروی بدن است. الان صدای من و تن صدای من بالا و پائین می شود و مانع خواب شما خواهد شد. چون دقیقاً زمانی که جملات من ریتم ثابت پیدا می کنند با تن صدای من به هم می ریزند. ویژگی آدم های افسرده از نگاه کریستوا چیست؟ کریستوا روانکاو بود و می گفت ویژگی آدم افسرده این است که قادر نیست انرژی تنش را در زبان نشان دهد. به همین دلیل صدایی خفه از او بیرون می آید، مورمور می کند و شما نمی دانید آدم افسرده چه می گوید. اما انسان امیدوار انسانی است که نیروی تَنَش در مرحله اول و البته نیروی شعر، نیروی اسطوره، نیروی خاطره، نیروی تن، نیروی خدا در زبانش می ریزد. اینجاست که می گفت زبان تجلی دو امر است: امر نشانه ای همان نیروی تن، نیروی خدا، نیروی اسطوره، نیروی خاطرات، نیروی عشق، نیروی محبت، نیروی دوستی، نیروی مراقبت، …و امر نمادین که همان نیروی عقلانیت متداول است. وقتی این دو در هم می ریزند انقلاب در زبان اتفاق می افتد، انقلابی که شعر باعث آن شده، اینجا کریستوا به ما چه می گوید؟ می گوید اگر چه زندگی نظم متداول پیدا می کند اما ما باید دائماً این نظم متداول را حداقل به شکل زبانی به هم بزنیم و این آغازگاه امید است از نگاه کریستوا. به همین دلیل منازعه دائمی در زبان ما وجود دارد. منازعه نیروی شعر و نیروی فلسفه، در بستر جامعه هم بوده، در کل تصمیم گیری هایمان هم این بوده، خوشبختانه ما آدم هایی هستیم که به هرحال از خوشبختی یا بدبختی تاریخی در بستری زندگی می کنیم که هم نیروی عقل داریم و هم نیروی دین. فضای جامعه ما بیشتر از آن چیزی بود که حتی باختین می گفت که تکثر واژگان است. ما در این فضا با مساله ای به نام «تنوع فرهنگی» زندگی می کنیم نه فقط تکثر؛ تکثر می تواند ده تا دیدگاه باشد اما همه متعلق به عقل یا امر نمادین باشد، می تواند ده تا دیدگاه باشد اما همه اش دین باشد. اما وقتی در فضایی زندگی می کنیم که هم فضای دین است و هم فضای اسطوره ها، خاطره ها و علی و حسین و ابوذر و رمضان و دعا و شب قدر، هم زبان عقل است و این دو در کنار هم چیده شده اند، تا عقل می خواهد ادعا کند شما به یاد خدا می افتید تا خدا می خواهد بگوید فقط من مهم ام شما بیاد عقل می افتید. ساده ترینش این است که ما در بالای در خانه هایمان هم “ان یکاد” می گذاریم و هم می خواهیم بنیه اش در برابر زلزله قوی باشد. ماشین پیکان، پراید و یا هر چیزی می خریم، هم می خواهیم ماشین خوبی باشد هم گوسفند سر می بُریم. می خواهیم ازدواج کنیم هم دوست داریم برادپیت باشد هم دوست داریم درَش علی هم داشته باشد. از آن طرف می خواهیم زن بگیریم هم دوست داریم فاطمه زهرا باشد و هم زن امروزی باشد، همان چیزی که دکتر شریعتی به عنوانی اسمش را مادام کوری گذاشته بود. این نگاه؛ نگاه کریستوایی بود. منطق درونی امید حاصل وجود یک منازعه در درون ذهن و زبان و بافت گفتمانی یک جامعه است. جنگ دائمی، منازعه دائمی و گفتگوی دائمی امر نشانه ای است که نمونه مثالی آن شعر و لالایی مادر است و امر فلسفی است. فردی پول ندارد اما در عین حال صدای لالایی مادر در خانه می آید. عقل می گوید: یتیم است، فقیر است، اما لالایی مادر می گوید: زندگی کن و همه چیز پول نیست.بی پولی سردت می کند و زندگی را در تو می کشد اما لالایی مادر گرم است و به تو توان زندگی می دهد. تا این منازعه هست، امید هست.
متفکر بعدی که از آن سخن خواهم گفت فیلسوف آمریکایی آلفونسو لینگس است. او می گفت: امید یعنی حرکت بر خلاف شواهد و قرائن، امید همیشه علیه واقعیت است. من امیدوارم تو عاشق من شوی در حالی که هیچ شواهد کافی برای آن وجود ندارد. تمام شواهد علیه این است که تو عاشق من شوی اما من امیدوارم تو عاشق من شوی. امید یعنی حرکت کردن بر علیه شواهد. ما با یک شکاف و گسست در درون واقعیت روبرو می شویم که امید شکل می گیرد به همین دلیل ما نمی دانیم امید را از کجا می آوریم امید فقط می آید. آدم های امیدوار هم هیچ تمایز و برتری بر آدم های ناامید ندارند. آدم های امیدوار صرفاً امیدوارند و هیچ چیز دیگری نیست. انسان امیدوار آدمی است که از قدرت تولد دائم برخوردار است. انسان امیدوار مثل آدمی است که می تواند در زندگی اش خودش را تبدیل به کودک کند و دائماً تبدیل به کودک می شود. ما دائماً از کودکی ها می ترسیم. این همان چیزی بود که اریک فروم می گفت: منازعه بین امنیت و آزادی در تاریخ، می گفت: ما که در پیوند با طبیعت زندگی کرده ایم، در پیوند با خدایان بوده ایم، در پیوند با جامعه بوده ایم، دوست نداریم این امنیت را از دست بدهیم. در جهان جدید آزادی زیاد شده و ما فکر می کنیم آزادی باید داشته باشیم ولی باز هم گریز از آزادی داریم و دلمان می خواهد به آن امنیت، به آن طبیعت، به آن جامعه، به آن وابستگی و به آن تعلق برگردیم.
از نگاه لینگس، امید یعنی تبدیل شدن به کودکی، کودکی یک آدم آزاد و وارسته در منطق تعلیم و تربیت است .کودک شدن شجاعتش از کجا می آید؟ شجاعت حیوانی است، چیز عجیبی نیست، انسان ها هم مثل تمام کودکانی که در جهان خلق می شوند وقتی وارد جهان می شوند با امید طبیعی روبرویند. بزرگ می شوند، رشد می کنند، اگر این امید نباشد می میرد. از یک شجاعت حیوانی برخوردار است. این شجاعت حیوانی در واقع امیدی است که ما می توانیم به آن تکیه کنیم. حالا شادی از کجا می آید؟ از نگاه لینگس شادی یعنی جامعه ای که آنقدر محیط را برای آدم هایش فراهم کرده تا این ها بتوانند دائماً موفق باشند. چرا موفقیت شادی می آورد؟ وقتی شما به سمت موفقیت می روید در ابتدا خیلی سخت است. می گوید: انسانی که موفق می شود وقتی به آن بالا می رسد تمام سختی ها پشت سر گذاشته شده برایش آسان می شوند. بی خوابی ها و درد و رنج ها را همه در کنکور کشیده ایم اما بعد که نتیجه آمد و قبول شدیم همه فکر کردیم که آن روزها و آن لحظات چقدر لحظات خوبی بود که من درس خواندم. حالا چه اتفاقی می افتد؟ می گوید: اگر انسانی نخواهد با هلیکوپتر به اورست برود مثل آدم هایی که بدون کنکور به دانشگاه می روند، اگر بارها و بارها موفقیت را تجربه کند به چه انسانی تبدیل می شود؟ به انسانی تبدیل می شود که فکر می کند این گستره های تلخ زندگی گستره های واقعیتند. به همین دلیل هرچقدر شما واقعیت را بیشتر بپذیرید جهانتان بزرگتر می شود. شادی یک بینش است یک قدرت دیدن است. قدرت دیدن آدم های محتاط با آدم های شاد چه فرقی دارد؟ آدم محتاط عاقل است، عقلانی می امدیشد و به جهان نگاه می کند، جهانش محدود است، فقط تا یک حدی حرکت می کند به همین دلیل به ما می گوید: هیچ تصمیم بزرگی را با آدم های عقلانی نگیر، تصمیمات بزرگ جامعه را با آدم های شاد بگیرید، آدم های شاد به دلیل موفقیت جهان را در گستره اش تجربه کرده اند و تمام این تلخی های جهان و این رنج ها برایشان زیبا و واقعی ست. اگر این اتفاق افتد چه بوجود می آید؟ شما دارای ذهن شاد هستید، ذهنی که گشوده بر واقعیت است. به همین دلیل هر اتفاقی که در واقعیت بیفتد شما به دلیل اینکه با واقعیت و لایه های متفاوت آن آشنا شده اید، بزرگ شده اید، پذیرش آن جنبه از واقعیت را دارید. جمله مشهور یونگ من دنبال انسان کامل نیستم، دنبال انسانی هستم که مجموعه ای است از سیاهی ها و سفیدی ها است .انسان کامل این است: مجموعه ای از زشتی ها و خوبی ها. ذهن شاد ذهنی است که می تواند مجموعه ای از زشتی ها و زیبایی ها را به دلیل تلاش های متعدد در زندگی اش بشناسد، این گونه آدم؛ آدم شادی است، این گونه تفکر؛ تفکر نیچه ای است که از ذهن شاد صحبت می کرد. در مقابل هم ذهن معمولی، عقلانی یا ذهن محتاط است. پس انسان هر چه بیشتر موقعیت ها را تجربه کند شادتر است و جالب اینکه شادی رفتن به سمت ارزش های جدید نیست، شادی این نیست که ما به سمت اندیشه های جدید برویم، دیندارتر بشویم، فیلسوف تر شویم، شادی یعنی پذیرش بیشتر واقعیت. اصولاً شادی از جنس نسبت شما با واقعیت است، شما هر چه بیشتر واقعیت را تجربه کنید انسان شادتری هستید. پس شادی باعث می شود که ما بیش از هر ایده الی به خود واقعیت عشق بورزیم.
برداشت دیگری که لینگس از انسان شاد و امید مطرح می کند به بحث خنده باز می گردد. خنده یعنی عدم استمرار، یعنی گسست در واقعیت، خنده یعنی خلق صدای تازه در واقعیت. چرا خنده مهم است؟ به زبان لینگس وقتی با کسی می خندید آن را از جنس خودتان می دانید، وقتی کسی را می بینید و نمی توانید به او بخندید آدم ناآشنایی است. پس خنده مقدم بر زبان است. صرف خنده یعنی دوستی، البته خنده ای که از شعف درون باشد، از جنس خنده هایی که من بارها در وجود مادران دیده ام که در اوج خنده گریه ای هم در چشمانشان هست. آدمی که باغ درون دارد و از درون می خندد تنها به این می اندیشد که من یک انسان را دیدم با آن انسان خندیدم و یک لبخند در درون آن ادم ایجاد کردم. قهرمانان جامعه قهرمانانی هستند که بیش از همه می خندند، قهرمانان جامعه قهرمانانی هستند که پس از برگشت از مبارزه بیش از چیز شروع به نوشیدن می کنند، جام مبادله می کنند، در سکوت می خندند و همین مبادله جام، خنده و سکوت بین آنها انقلاب را ممکن می کند.
تصویر بعدی که لینگس از امید می دهد تصویر خانه است. خانه محل قرار، محل پذیرایی، محل صمیمیت است. خانه به زبان لویناس از حالات هستی شناسی انسان است. لویناس می گفت: کار این نیست که به شما درس انبارگری بدهم. پول درآور، انباشت کن، در حساب بانکی ات بریز. کار یعنی توان گرفتن جایی یعنی یک خانه، توان چیدن تعدادی وسیله در آن تا خانه شکل گیرد و آماده پذیرایی شود. خانه یعنی مکان پذیرایی. انسان کار می کند تا مجهز به توان پذیرایی شود. پذیرایی یک زبان و مناسک و یک غون غون کردن هم دارد یعنی غون غون میزبانی، کسی وارد شود، سلام، حالت خوبه، بفرما بشین و چایی و… . خانه یعنی پذیرایی از مهمان، اینکه در خانه باز شود و دوستی وارد آن خانه شود و این یعنی امید، امید حاصل از گشوده بودن بر دیگری و گشایش دیگری بر تو.
نگاه دیگر به امید به دید انسان شناس معاصر استرالیایی مایکل تاسیگ و اندیشه های او مربوط است. او امید و شادی را با تصویر کارناوال بیان می کند. تصویر شادی یعنی کارناوال. کارناوال اصطلاح باختینی است. در گذشته جشنی در دنیای غرب بود که مردم به آن می گفتند: کارناوال. یک روز از سال پادشاه در کنار مردم می نشست و یک دلقک در تخت پادشاه و برای آن روز پادشاهی می کرد. وضعیت کارناول وضعیتی بود که مردم در شادی دائمی با هم بودند، همه با هم برابر بودند، هیچ اختلافی وجود نداشت. مثل جشن هایی که از پیروزی انتخابات، مسابقات ملی و…در شهرها می بینیم و به آن کارناوال می گویند. از دیدگاه تاسیگ کارناوال یعنی شادی. تاسیگ معتقد بود می توان به کارناوال نگاه منفی هم داشت، یعنی آن را یک سوپاپ اطمینان دید که خشم جامعه را خالی می کند و حاکمان می توانند در روز بعد به کار خودادامه دهند. یعنی کارناوال باعث می شود واقعیت به نفع قدرت و قدرتمندان بازسازی شود. این نگاه و تصویر منفی به کارناوال است. اما نگاه مثبت هم می شود داشت. کارناوال یعنی مناطق مستقل موقت. یعنی مناطق آزاد موقت، مثل مناطق آزاد اقتصادی که می سازند. این می تواند در روح جامعه هم باشد؛ در اخلاق، آداب و مناسک اجتماعی جامعه هم باشد. می گوید: کارناوال، آزادی همبسته با وابستگی است، موقت است و دو باره به روح اجتماعی بر می گردد. این تصویری است که از جامعه دارد. جامعه تصویری از ناامیدی و امید است این ها همیشه با همند. شما اگر کارمندید و رؤسایتان زور می گویند، از مدیرتان خوشتان نمی آید، اما همین که یک کارت هدیه ۳۰۰ تومنی می دهند یک کمی نفس می کشید. آخر ماه هم که حقوق می دهند راحت می شوید نفس می کشید. کارناوال به شما یاداوری می کند که جامعه تلفیقی از امید و فقدان امید است.
تصویر دیگر را از اندیشه های پل ریکور گرفته ام.. ریکور می گفت یکی از مهم ترین مسائل ما در زندگی این است که ما دائماً میل به زندگی را از دست می دهیم، ما دایما تبدیل به ادم های ناامید می شویم. این را از فیلسوف مشهور ژان نابر گرفته بود. ما به طور دایم میل به زیستن را از دست می دهیم. یکی از مهم ترین اهداف و وظیفه های ما در زندگی این است که ما دائماً سعی می کنیم میل به زیستن را در خود احیا کنیم و بتوانیم زندگی کنیم. چگونه می شود این کار را کرد؟ می گفت خیلی ساده است باید برویم به سمت محصولاتی که دیگران خلق کرده اند و دیگری هرچه خلق کرده متوجه آن شویم. در جلوش زندگی دیگران قرار گیریم و البته نه در پشت زندگی آنها. این کتاب، این اثر هنری، سخنرانی، گفتگو، سبک مدیریتی و که از محصولات زندگی دیگران است را ببینیم و بر معنای آن گشوده شویم.البته خوب است این محصولات از جنس کتاب باشند و پر از معنا و نه روزنامه ای باشند که با اندکی نگاه از معنا تهی می شوند. باید در جلوی اینها بایستیم. چرا؟ چه اتفاقی می افتد ؟ چگونه با این کار میل به زیستن در شما احیا می شود. چگونه؟ اگر گشوده باشید قطعاً این کتاب از معانی جدید با شما حرف خواهد زد، این نیازمند گشودگی است، البته این تناقض امید است. عاملی که باعث می شود امید در شما خلق شود خودش جزو پیامدهای امید است. تخیل لازمه انسان امیدوار است در عین حال پیامد امید است. ایستادن در مقابل موضوع، گشودگی لازمه امیدوار شدن است اما در عین حال گشودگی پیامد امیدوار بودن است. وقتی در کتابی گشوده هستید آن کتاب شما را متحول می کند، میل به زیستن را در تو زنده می کند. اگر من به عنوان یک زن بروم و آثار منیرو روانی پور، شهرنوش پارسی پور، زویا پیرزاد و … و این داستان هایی که زنان می نویسند و بسیار زیباست را بخوانم خودم را بر جهان های جدید گشوده ساخته ام. در داستان “بی بی شهرزاد” که قطعه ای از آن را می گویم تا ببینید چقدر ادبیات و متن مهم است. خانمی وجود دارد که دوست آقایی بوده، جدا شده و حالا زن دیگری با آن آقا دوست است. در می زنند که خانم قبلی است، زن یا دوست دختر جدید می گوید: بیا تو، می گوید: نمی آیم، می گوید: خانم خوشگله می ترسی بخورمت. یک لحظه بعد می گوید: این ادبیات مرد سالار بود، من زنم، من حق ندارم به زن دیگری بگویم تو خانم خوشگله ای و اگر بیایی تو می خورمت. ذهن مردها در ذهن من هم رفته تا آنجا که من هم به زن دیگری به عنوان یک سوژه جنسی نگاه می کنم. طبیعی است اگر شما با این متن روبرو شوید یک افق است، یک گشودگی است، تازگی در زبان است، یک تحول است، یک پرسش است که نه تنها توده ها دارند از زنان حرف می زنند بلکه زنان را تحقیر می کنند. وقتی در اداره می گویند: محیط خاله زنکی است یعنی من به زبانم نگاه زنانه دارم. چه کسی می گوید: فقط زن ها خاله زنکی اند؟ مردها هم پر از خاله زنکی اند. اما “این زنها خاله زنکی اند” گزاره جنسیتی دارد. زنانند که فقط حرف می زنند تا آنجا که مرسوم شده در بهزیستی ها حرف زیاد است زیرا جمعیت زنانش زیاد است. محیط بهزیستی محیط خاله زنکی است در حالی که این فقط ویژگی زنها نیست. مردها هم این ویژگی را دارند. هر متن، هر دیدگاه جدید، هر اثر هنری، هر اثر ادبی به زبان پل ریکور جهان جدیدی است که تو را دعوت به ادامه زندگی و زیبایی ها و پیچیدگی های آن می کند. متون کارشان دقیقاً همین است، خلق امید از طریق گشودن چشمان شما بر جهان جدید.
داستان بعدی در مورد امید داستان ریچارد رورتی فیلسوف مشهور امریکایی است. در یکی از مقالات خود در خصوص الگوهای رستگاری از سه الگوی رستگاری گفته که سه الگوی امیدند. الگوی رستگاری نخست الگوی ادیان بود. الگوی دوم الگوی علم و الگوی سوم ادبیات است الگوی قصه، الگوی روایت، الگوی داستان. به اعتقاد رورتی الگوی رستگاری ادیان حاصل یک رابطه غیر شناختی با موجودی ناشناخته به نام خداوند است. ما پر از امیدیم، ایمان مذهبی داریم. در اینجا رنج های جهان را تحمل میکنیم چون آن موجود ناشناخته وعده هایی به ما داده است که در آینده متحقق خواهند شد. این الگوی رستگاری نخست بود.الگوی رستگاری دوم الگوی علم بود که حاصل یک رابطه شناختی با یک سری گزاره های قابل شناخت است. علم کارش این است که یک رابطه شناختی برقرار می کند میان شما با یک سری گزاره های قابل شناخت و از طریق این گزاره ها به تزریق امید در درون شما می پردازد. لیوتار در کتاب وضعیت پست مدرن به شرح همین وعده های علم می پردازد، قصه توسعه، قصه رفاه، قصه تامین اجتماعی و از این طریق به شما وعده رستگاری می دهد وعده امید می دهد.
اما الگوی رستگاری سوم: رورتی معتقد است این دو الگوی رستگاری امروزه هر دو ناتوانند. هم قصه رستگاری دینی و هم رستگاری علمی ناتوانند. تنها جایی که شما می توانید یک اخلاق تازه پیدا کنید، یک ایده رستگاری تازه، یک امید تازه، یک راه نجات تازه برای انسان پیدا کنید ادبیات است. ادبیات یک درس به شما میدهد و هیچ چیز دیگری نیست و آن درس این است که به شما می گوید ما انسان ها تکیه گاهی جز همدیگر نداریم. اگر همین را از ادبیات یاد بگیریم جامعه امیدواری هستیم. ما انسان ها تکیه گاهی جز همدیگر نداریم. ادبیات، قصه ها و داستان هایی که در ادبیات هستند آغازگر امید و رستگاری در جهان امروزی هستند و یک دنیای تازه ای از اخلاق و امید برای ما طراحی می کنند.
میشل سرس فیلسوف فرانسوی، مؤلف و مورخ فرانسوی تصویر دیگری از امید می دهد. می گوید: امید یعنی رابطه، امید چیزی نیست جز رابطه ها. او معتقد است بجای آنتولوژی و این همه بحث در خصوص هستی شناسی باید به بحث دسمولوژی بپردازیم. دسمو لغت یونانی است به معنای رابطه، به سمت رابطه برویم. چرا؟ به اعتقاد سرس، بزرگترین مشکل انسان در جهان و آنچه انسان را ناامید می کند یکی پارازیت است و یکی نویز noise. انسان گرفتار پارازیت است. انسان گرفتار نویز است. مثال ساده ای می زنم؛ اگر زن و مردی از شما درخواست کمک کنند شما در مقابل درخواست کمک چه کار می کنید؟ مهم ترین کاری که اتفاق خواهد افتاد احتمالاً این است: آقایی که می خواهد کمک کند یا به سمت کمک به مرد می رود یا به سمت کمک به زن میرود. در حالیکه امید، رستگاری انسان و کمک نیازمند این است که ما در وضعیت ارتباطات انسانی سکس لس sexless باشیم، فاقد جنسیت باشیم، نگویم این زن است به آن کمک کنم و این مرد است به آن کمک کنم. به همین دلیل مهم ترین سؤال ما در جهان امروزی این است چه کسی می تواند واسطه کمک باشد؟ چه کسی می تواند واسطه کمک شود؟ میانجی کمک شدن و واسطه کمک شدن به تحقق روابط انسانی وابسته است و مهم ترین مشکلی هم که در روابط انسانی وجود دارد همین است که ما گرفتار نویز در روابط هستیم.
انسان شناس استرالیایی «غسان هی ج»(Ghassan Hage) متفکر بعدی است که از امید برای ما سخن گفته است. تصویر او از امید تصویری است که پیر بوردیو گفته است. بوردیو جامعه شناس مشهور فرانسوی است. هی ج می گوید: ما دو نوع امید داریم؛ امید مثبت و امید منفی. پرسش یک جامعه شناس نباید این باشد که یک جامعه آیا امید می دهد یا نمی دهد؟ پرسش باید این باشد چه نوع امیدی می دهد؟ ممکن است نوع امیدی که می دهد خودش از جنس انفعال باشد، از جنس ناامیدی باشد، بخصوص امیدهایی که به شما می گویند فعلاً صبر کن در آینده بهتر می آید. این چیزی بود که اریک فروم می گفت امید نیست ایمان داشتن به آینده یا گذشته است. از نگاه اریک فروم امید یعنی اینکه زمان حال سرشار شود، امید رفتن در آینده یا به گذشته نیست. امید یعنی سرشار کردن و پر بار کردن حال و افق تازه ای در حال خلق کردن. غسان هی ج می گفت این امید منفی است. اما یک امید مثبت هم داریم،همانطور که پیر بوردیو به زبان ساده می گفت. بوردیو می گفت: انسان ها بزرگترین دغدغه شان این است که «بودن» (being) خود را زیاد کنید. در کتاب «تاملات پاسکالی» این بحث ها را مطرح می کند. انسان ها بیشترین گرایش را دارند به اینکه being و بودن خود را در جهان زیاد کنند. بودن در جهان زیاد شود یعنی سرمایه نمادین بیشتری داشته باشند. سرمایه نمادین بیشتر که ترکیبی است از قدرت اجتماعی، قدرت مادی، قدرت فرهنگی و روابط اجتماعی. سرمایه نمادین بیشتر یعنی بودن بیشتر یعنی امید بیشتر. پس انسان ها دوست دارند در جامعه به بودن خودشان بیفزایند. به اعتقاد بوردیو مساله شکسپیری «بودن یا نبودن، مساله این است»، مسأله انسان ها نیست، بودن پرسش انسان ها نیست. انسان ها بدنبال این هستند تا می توانند بگیرند، نمی خواهند پرسش کنند، می خواهند بودنشان را زیاد کنند و بودنشان کجاست؟ سرمایه هایشان است و با همین سرمایه ها برای بدست آوردن سرمایه بیشتر تلاش می کنند. سرمایه اجتماعی نمادین بیشتر یعنی بودن بیشتر و یعنی امید بیشتر.
آخرین تصویر از هانا آرنت است. آرنت در «در اعصار ظلمانی» به ارائه ده تصویر یا داستان از امید می پردازد، اما قبل از آن در کتاب «وضع بشر» هم یک تصویر جالب از امید می دهد:امید یعنی نیکی کردن. اما نیکی کردن به چه شکلی؟ می گوید: نیکی زمانی نیکی است که محسوس نباشد. همین که بگوید من نیکی کردم تبدیل به شهروند خوب شده است. ضرورت نیکی پوشیده ماندنش است. پنهان ماندنش است. کارهای نیک باید فوراً به فراموشی سپرده شوند تا هرگز بخشی از جهان ما نشوند، عادی نکنیم، مبتذل نکنیم، پیش پا افتاده و دم دست نکنیم. نگوئیم طرف خیّر مدرسه ساز است او را بالا بیاوریم و از او تقدیر و تشکر کنیم. این یعنی دم دست کردن نیکی، نیکی هم فقط خیّرین مدرسه نیست. می شود خیّرین سواد هم بود، می شود خیّر علم هم بود، برویم در روستاها و شهرها مفت درس بدهیم. حتماً باید پول بدهند برای سخنرانی کردن و خیلی چیزهای دیگر! می شود رفت در بوشهر، سیستان و بلوچستان و خیلی شهرهای دیگر و به این مردم آموزش داد تا به جلو بروند.
تصویر دوم آرنت از امید تصویر داستان گویی است که در کتاب «در اعصار ظلمانی» به شرح آن می پردازد.امید یعنی داستان بگو، قصه بگو از خودمان، از آدم ها، از درد و رنج هایی که وجود دارد. به اعتقاد آرنت، مهم ترین چیزی که می تواند انسان را از ظلمت نجات دهد سخن گفتن از دوستان و نزدیکان است. قصه های انسان ها را گفتن، درد و رنج ها را آوردن در جلو چشم آدم ها. داستان یعنی ما آدم ها دلبسته و وابسته هم هستیم. داستان گفتن از همدیگر یعنی ما وابسته هم هستیم، ما عاشق هم هستیم. در کتاب خودش ده نکته می آورد از بنیامین، یاسپرس، هرمان بروخ، رزا لوکزامبورگ، …..و سعی می کند با هر کدام از این قصه ها از دوستانش یک امکان تازه ای برای زیستن به ما بدهد.
در ابتدا از لسینگ می گوید. از نگاه لسینگ،دوستی امید است. دوستی، دوست داشتن. تصور کنید این طرف نظامیان دارند شلیک می کنند و آن طرف مردم دارند کشته می شوند و فکر کنید در صحنه منازعه و درگیری یک دفعه آن کسی که کلاهخود بر سرش است کسی دست به شانه اش می زند، کلاهش را بالا می زند می بیند دوستش است. این پایان خصومت است. چون این دو نمی توانند همدیگر را بکشند، همدیگر را می بوسند، بوسیدن و در آغوش گرفتن. آدمی که دارد می زند به مردم، آن طرف مردمند، همین که شما دوستی را کشف کنید و به یاد دوستان بیفتید از خودتان فراتر می روید. از عادات، از وظیفه هایی که برایتان تعیین شده و قید و بندهایی که برایتان گذاشته اند.از نگاه یاسپرس مهم ترین چیزی که امید می آورد ارتباطات بی حد و حصر است. در ارتباط و در رابطه و در دوستی حد و مرز قائل نشو، اگر به شما گفتند یاد بگیرید مٌد روز باشید یاد بگیرید مُد روز نباشید. یاد بگیرید مطابق مُد روز روابط کنترل شده نباشید. یاد بگیریم برویم به سمت ارتباطات بی حد و حصر، با همدیگر دوست باشیم.هرمان بروخ می گوید: نجات و فریاد رسی انسانی یکی از راه های امید است، فریاد رس باشید. تصویر دیگر آنکه نقل قول امید می آورد. سوال بنیامین اینگونه بود ” چگونه می شود به گذشته بپردازیم به شکلی که یک افق در آینده ایجاد کند که وابسته به گذشته نباشد؟” نقل قول، از گذشته نقل قول کنیم، “علی گفت:… ” ، این نقل قول علی را به آینده می آورد بدون آنکه آن را محدود در گذشته نگه دارد.رزا لوکزامبورگ هم می گوید: انقلاب. در حوزه سیاست دو راهکار داریم یکی پیشرفت و یکی بحث انقلاب است.
آخرین قصه ای که از امید خواهم گفت، قصه اریک فروم است. فروم می گفت: در جهان امروز بزرگترین درد ما و بزرگترین چیزی که باعث شده ما امیدمان را از دست بدهیم این است که از همدیگر جدا شده ایم. ما مثل آنچه افلاطون می گفت دو نیمه بوده ایم: زن و مرد. با افتادن در این جهان از هم جدا شدیم. چرا دردآور است؟ به اعتقاد فروم احساس شرمی که هنگام نگاه کردن زن و مرد به همدیگر به آنها دست می دهد به خاطر آن نیست که ما لخت هستیم و احساس شرم داریم. شرم ما از این است که می توانیم از همدیگر سوء استفاده کنیم، تو زَنی من مَردم، تو مَردی من یک مرد دیگرم، تو زنی من یک زن دیگرم. امکان سوء استفاده کردن وجود دارد. تنها راه حلی که وجود دارد برای اینکه ما به هویت انسانی خودمان برگردیم وحدت دوباره است. اما وحدت دوباره نه از طریق پیوستن به توده ملت، نه از طریق پیوستن به یک حزب، نه از طریق پیوستن به یک کار، و نه از طریق حتی پیوستن به هنر و در آنسو از طریق پیوستن به مشروب، سکس ، مواد مخدر و… .چرا که در این ها به وحدت به دیگری نمی رسی، به وحدت به خودت هم نمی رسی، فقط چند لحظه جهان را حذف می کنی و بعد که مستی پرید دوباره بر می گردی. اما جهان در مقابل تو قوی تر ایستاده است. تنها یک راه برای وحدت وجود دارد و آن عشق است. چه عشقی؟ نه عشق مازوخیسم، نه عشق سادیسم و نه عشق های منفی دیگر. نه اینکه خودت را در دیگری حل کنی و نه اینکه بر دیگری ظلم کنی و سلطه بر او بگیری که در بیشتر روابط خانوادگی ما هست. عشقی که می پسندد و امیدوار کننده است، عشق مبتنی بر نثار کردن است. عشقی که مبتنی بر این ایده نیست که ما معشوق باشیم. چون ما آدم ها عادت کرده ایم بیش از آنکه عاشقی کنیم در جایگاه معشوق باشیم. بیشتر سؤال می پرسیم چه چیزی را امروز بیشتر دوست دارند تا من هم مثل او شوم که دوستم بدارند .اما اگر عاشقی بکنیم و از طریق عشق ورزیدن خود را شایسته قرار گرفتن در جایگاه معشوق بکنیم،توانسته ایم عشق را درک کنیم. چه عشقی؟ عشقی که می گوید خیلی ساده است. مبتنی بر ایثار است. ایثار چه چیزی؟ مگر پول داری که بخواهی ایثار کنی! می گوید: نه پول داری که بدهی و نه می خواهی خودت را مثل عارفان نابود کنی. عشق خیلی ساده این است تو غنی هستی پس می بخشی؛ چون بخشنده ای غنی هستی. عشق یعنی بخشنده بودن. از چه می بخشی؟ از درون خودت، از احساست، از عاطفه ات، از وقتت، از ذهنت، از زبانت، از اندیشه ات. می بخشی برای اینکه دیگری را غنی کنی، چیزی نمی دهی برای بخشیدن، خودت را می بخشی و وقتی خودت را می بخشی love made love ، عشق؛ عشق می آورد، امید؛ امید می آورد، رستگاری؛ رستگاری می آورد، اگر رستگاری در انسان دیگری ایجاد کنی طبعاً آن عشق و امیدی که به آن انسان داده ای آن عشق و امید هم به شما رستگاری می دهد.
