تقابل دیونیسوس و آپولون در عصر جدید؛ نگاهی به پیوند رومانتیسم و سیاست؛

نگاهی به پیوند رومانتیسم و سیاست؛
تقابل دیونیسوس و آپولون در عصر جدید
رمانتیسم منِ مطلق فیشته از رهگذر ابرانسانِ نیچه در هیئت هیتلر زاده می‎‎شود، نظم مطلوب هایدگر نازیسم را به رسمیت می‎‎شناسد، نقد اشمیت از رومانتیسم سر از ناسیونال‎‎سوسیالیسم درمی‎‎آورد و کمونیسم مارکس به گولاگ‎‎های شوروی راه می‎‎برد؛ و این‌گونه است که روح رومانتیک به‎‎سان شبحی سراسر جهان را درمی‎‎نوردد.

فرهنگ امروز/ حیدر خسروی*:

در پی تغییرات عظیمی که در قرن هجدهم رخ داد (مثل انقلاب امریکا، انقلاب صنعتی و انقلاب کبیر فرانسه) مبانی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی عصر قدیم به‎تدریج با چالش مواجه و مبانی عصر جدید پی‎‎ریزی شدند. در این جدال قدیم و جدید که منادی دورانی توفانی بود دو اندیشه در مقابل یکدیگر قرار گرفتند: در یک سو روشنگری قرار داشت که سراسر قرن هجدهم را تحت سیطره‎‎ی خود قرار داده و با خصیصه‎‎های بنیادین خود، چون عقل‎‎گرایی، وضوح، سادگیِ فهم هستی، قابل شناخت بودن انسان و طبیعت، و… زمانه‎‎ای ساکن و به دور از هیاهو و غوغا را به ارمغان آورده بود؛ اما در دیگر سو، توفان مهیب رومانتیسم قرار داشت که با خویی آشتی‎‎ناپذیر مستقیماً ریشه‎‎های بنیادین روشنگری را هدف قرار داده و در صدد پی‎‎ریزی نظمی نوین بود. حاصل این نزاع، دو قرن سرشار از حوادث پرتلاطم بود که بی‎‎شک ریشه در تفکرات نوخاسته‎‎ای داشتند که ماحصل این ستیز بود.

ظهور رومانتیسم و غالب شدن نوع تفکر رومانتیک پس از قرن نوزدهم به‎‎غایت حائز اهمیت است؛ این تفکر با اصول ضدجزمی، انقلابی و استعلایی خود بهترین بستر را برای اندیشیدن در باب شکست‎‎ها و عقب‎‎ماندگی‎‎های یک ملت از سایرین فراهم می‎‎کرد. در فضای متصلب قرن هجدهم عقاید پیشرو رومانتیک می‎‎توانست به صورت‎‎بندی شرایط تازه‎‎ای یاری رساند که در آن امکان ابراز وجود به هر نحوی میسر بود. ظهور جنبش رومانتیسم به‎‎خصوص در آلمان شایان توجه ویژه است؛ چراکه آلمان کشوری بود که در جنگ‎‎های سی‌ساله دچار شکستی بزرگ شده و پس از آن خود را در برابر سایر اروپاییان (به‎‎ویژه فرانسه) تحقیرشده می‎‎پنداشت؛ ازاین‎‎رو، تفکر رومانتیک به‎‎ سادگی می‎‎توانست داعیه‎‎های آنان برای ابراز وجود مجدد، احیای قدرت پیشین، اعتلای عظمت کهن و اعاده‎‎ی حیثیت را برآورده سازد.

اروپا، جولانگاه رومانتیسم

تفکر غالب در قرن هجدهم اروپا بر پایه‌ی ۳ گزاره قرار دارد؛ می‌توان گفت کل سنت غربی بر این گزاره‎‎ها استوار است، اما عصر روشنگری نمایی خاص بدان بخشیده است. نخستین گزاره این است که همه‌ی پرسش‎‎های اصیل را می‌توان پاسخ گفت و اگر پرسشی پاسخ نداشته باشد اصلاً پرسش نیست، ممکن است در یک دوره پاسخ را ندانیم، اما بی‎‎شک زمانی فراخواهد رسید که پاسخ آن آشکار می‎‎شود؛ همه بر سر این اصل توافق دارند. گزاره‌ی دوم مربوط به دانستنی و آموختنی بودن این پاسخ‎‎هاست. جهان و طبیعت آن‌قدر واضح و پیش چشم است که هرکسی می‎‎تواند پاسخ‎‎ها را به‎‎راحتی کشف کند و بیاموزد. سومین گزاره ناظر بر این است که همه‌ی پاسخ‎‎ها باید با هم سازگار باشند، زیرا اگر چنین نباشد نتیجه، آشوب و آشفتگی خواهد بود. هنگامی ‎‎که یک پاسخ درست به پرسشی وجود داشته باشد، قطعاً این پاسخ نمی‌تواند با پاسخ درست به پرسش دیگر ناسازگار باشد. روشنگری ثابت کرد که شیوه‎‎های سنتی به پاسخ‎‎های درست راهبر نمی‎‎شوند؛ بنابراین تنها راه پاسخ درست به پرسش‎‎های جدی «کاربرد درست عقل» است؛ ازاین‎‎رو، انسان با کاربرد درست عقل به دانش که فضیلت بشر است، خواهد رسید. ما اگر بدانیم چیستیم، به چه چیز نیاز داریم، آن را در کجا باید بجوییم و بهترین وسیله‌ی رسیدن به آن چیست، آن‌گاه به زندگی باسعادت، عادلانه و آزاد خواهیم رسید. پیامد چنین تفکری در آن دوران، باور به نوعی تکامل، عقلانیت ضروری، قابل شناسایی بودن امور و عرصه‎‎های گوناگون حیات بشر، حاکمیت اصل علیت، معرفت‎‎گرایی عینی و پرهیز از هرگونه اعتقاد به موضوعات غیریقینی، رازگونه و معنوی در زندگی انسان بود (برلین، ۱۳۹۱، ص ۴۹).

در چنین فضایی بود که توفان رومانتیسم همه‌چیز را درنوردید. اگر فاصله‌ی بین سال‌های ۱۷۹۸ تا ۱۸۳۲ را خاستگاه دوره‌ی رومانتیک محسوب کنیم (پاینده، ۱۳۸۳، ص‎‎۱۰۱)، برای بررسی چگونگی برآمدن آن باید به رخدادهایی که در طول قرن و پیش از آن پدیدار شدند، توجه کنیم. جنبش رومانتیسم در زهدان آلمان پرورش یافت. پس از تحقیر و کشتار آلمانی‎‎ها در جنگ‎‎های سی‌ساله، آلمانی‎‎های سرخورده و مهجور که خود را جداافتاده از سایر نقاط اروپا و به‌خصوص فرانسه احساس می‎‎کردند، به نوعی زهدورزی و انزوا روی آوردند -نطفه‎‎ی رومانتیسم از همین زمان بسته شد-. آلمانی‎‎ها تمام مراسم و آیین‎‎های پرشکوه و مجلل، بلندپروازی‎‎ها و غرور اشرافی را -که نمونه واقعی آن فرانسوی‌ها بودند- قبیح می‎‎شمردند و به جای آن توجه به جان دردمند آدمی را ستایش می‎‎کردند.

بدین‌ترتیب، آلمانی‎‎ها از آنجا که مسیر طبیعی به‌سوی تحقق اهدافشان بسته شده بود، به درون خویش پس نشستند و تلاش کردند آن دنیایی را که تقدیر نامیمون در عالم بیرون از آنان دریغ داشته بود، در درون خود تحقق بخشند؛ حاصل این کار، زندگی درونی افراطی و حجم عظیمی از نوشته‎‎های جذاب و برانگیزاننده، آمیخته به عواطف و احساسات پرشور، نفرت از عقل، ستایش حزن و اندوه… و البته بیزاری از فرانسه بود؛ کل این وضعیت پیامد غرور ملی زخم‌خورده و حس هولناک حقارت ملی بود. در چنین فضایی بود که رومانتیک‌های آلمانی از هامان گرفته تا فیشته، شلینگ، شیلر، برادران شلگل و… توانستند عقاید براندازنده‎‎ی خود را صورت‌بندی کنند. تمام اصولی که از این زمان سرلوحه‎‎ی اعمال قرار گرفتند، نقطه‎‎ی مقابل و جایگزین ۳ گزاره‎‎ی عصر روشنگری شدند: ایمان جایگزین عقل در شناخت عالم شد؛ آفرینندگی و خلاقیت به جای تدبیر امور و حفظ نظم نشستند. رومانتیک‎‎ها و به‎‎خصوص هامان معتقد بودند آنچه انسان‎‎ها در پی آنند، نه سعادت و تکامل که میل شدید به آفرینندگی و ساختن است. اوج سرزندگی، معنا و سعادت بشر در آفرینش است. رومانتیک‎‎ها معتقد بودند آرمان‎‎ها آفریده‎‎ی انسانند، ارزش‎‎ها را آدمیان نیافتند، بلکه ساختند، کشف نکردند، ایجاد کردند. این بود آنچه بعضی از رومانتیک‎‎های آلمانی یقیناً به آن معتقد بودند، در مقابلِ سطحی‎‎نگری فرانسویان که به عینیت دادن و عمومیت بخشیدن گرایش داشتند.

بدین‎‎ترتیب، کسانی که زندگی می‎‎کنند، زندگی را می‎‎آفرینند، آفرینش یعنی همه‌چیز. آدمی کنشگر است نه کنش‎‎پذیر، روحی دائم‎‎التحرک و خودآفرین و ذاتاً متحرک است، درامی است خودپدیدآورنده و در چندین پرده که به گفته‌ی مارکس سرانجام با رسیدن به نوعی کمال پایان خواهد یافت؛ این‎‎ها همه از انقلاب رومانتیسم نتیجه شد (برلین، ۱۳۹۳، صص ۲۵-۲۸). تخیل و تمنا جای خردورزی را گرفت و از این زمان زندگی و جهان چیزی نبود جز بستری برای تخیل‎‎ورزی سوژه‎‎ی رومانتیک (Schmitt,۱۹۸۶: ۱۷). بدین‌ترتیب، رومانتیسم ازآن‌پس تمام وجوه زندگی فردی و اجتماعی انسان را درنوردید، به گونه‎‎ای که کمتر کسی می‌توانست در برابر اغوای رومانتیک‎‎پردازی مقاومت کند. لازم به ذکر است که رومانتیسم در آلمان بود که به‌عنوان آموزه‎‎ای سیاسی تعریف شد. اگر در انگلستان یا فرانسه، مقدمتاً رومانتیسم را جنبشی ادبی می‎‎دانستند، اما در آلمان رومانتیسم، سیاست هم بود، سیاستی جای‌گرفته در بطن جنبش ضدانقلابی اروپایی (وینر، ۱۳۹۱، ص ۱۶۴).

رومانتیسم آلمانی از درون سنتی فکری می‎‎آمد که شاید سال‎‎ها در خاک آلمان دفن بود تا اینکه بالاخره پس از شکست آلمان در جنگ‎‎های سی‌ساله و حقارتِ رفته بر آنان، شعله‎‎هایش در اواخر قرن هجدهم زبانه کشید و بدین‎‎ترتیب تبدیل به جریان مسلط سراسر قرن نوزدهم شد و تغییری عظیم را در دو قرن آتی هم در عرصه‎‎ی عمل و هم در عرصه‎‎ی تفکر به‎‎ وجود آورد. رومانتیسم آلمانی با تغذیه از تفکرات اندیشمندان پرشور قرن نوزدهم چون فیشته، شلینگ، هگل و… که همگی به گونه‎‎ای قائل به روحی مطلق در تاریخ بودند که باید ملت آلمان را بیدار می‎‎کرد، میراث خود را تا قرن بیستم در تفکرات فیلسوفان بزرگی چون مارتین هایدگر و کارل اشمیت تجلی بخشید و از رهگذر این اندیشه‎‎ها به حکومتی رسید که بالاخره پس از چند قرن داعیه‎‎ی اعتلای روح آلمانی را داشت، حکومتی که از بسیاری جهات هم نژاد ژرمن را در تاریخ برترین می‎‎دانست و هم ابرمردی در رأس آن کمر بر اعتلای روح آن بسته بود.

پیوند رومانتیسم با امر سیاسی

به باور آیزایا برلین[۱]، قرن هجدهم قرن عقل‎‎گرایی، نظم، سکون، سادگی و وضوح بود، وضوحی که در آن هر چیزی به‎‎واسطه‎‎ی «عقل» قابل ‎‎شناخت و اثبات بود، به‎‎ گونه‎‎ای که شاید بتوان گفت در کلام اشمیتی، امر سیاسی به‌مثابه امری سراسر جدلی در محاق به سر می‎‎برد. حوزه‎‎های گوناگون زندگی از هم جدا بودند و تحرک، جنب‎‎وجوش و هیجانات مرتبط با زیست جمعی عملاً از عرصه‎‎ی فردی فراتر نمی‎‎رفتند. جنبش رومانتیسم در واکنش به این سکون و عدم تحرک به ‎‎وجود آمد و با مبانی و اصولی که تماماً در ضدیت با عقل، ستایش احساسات و هیجانات، جانب‌داری از خیال‎‎ورزی و حرکت به‌سوی بر هم زدن نظم موجود بودند، راه را بر انقلابی عظیم در تفکر و عملِ دو قرن بعدی گشود؛ بدین‎‎ترتیب، رشد و تطور سیاست به‎‎مثابه انباشت خرد و کاربست عقل در قرن هجدهم -و با برآمدن موج رومانتیسم و به‎‎ طریق اولی گنوستیسم- دچار درزها و شکاف‎‎های ژرفی شد. زایش تقابل متافیزیکی میان آپولون[۲] (خدای عقل، تفکر و نظم) و دیونیسوس[۳] (خدای سرمستی، طرب و شادی) به صورت‎‎بندی آنتاگونیسمِ «فلسفه‌ی سیاسی به‌مثابه خرد» و «فلسفه‌ی سیاسی به‌مثابه رومانتیسم» منجر شد؛ به‌عبارت‌دیگر، سیاست ازاین‌پس دیگر تدبیر و تخمین و کاربست خرد نبود، بلکه امری شاعرانه بود که برای تأمین تمایلات آنی به دنبال آرمان‎‎شهر می‎‎گشت؛ در چنین وضعیتی تمام جنبش‎‎ها، ایستارها و تحرکات به دامان تبعیت از غریزه و احساسات فرو می‎‎غلتید که راهکاری معارض با خرد و تفکر می‎‎جست.

جای تردید وجود ندارد که عمل در سیاست همواره از آبشخوری فکری سرچشمه گرفته است، هیچ فعالیتی فی‎‎نفسه و به‎‎خودی‎‎خود به وجود نیامده است، همواره در گوشه‎‎ای از جهان فیلسوفی مسیر فکری ملتی را که به راهنمای عمل دولتمردان تبدیل شده، جهت داده است. در اواخر قرن هجدهم و در قرن نوزدهم با خیل عظیمی از متفکران و فیلسوفان بزرگ مواجه می‎‎شویم که در انتقال مفهوم امر سیاسی از حوزه‎‎ای مستقل به حوزه‎‎ای دخیل در همه‎‎ی وجوه زندگی مادی و معنوی انسان‎‎ها، نقش عظیمی ایفا کرده‎‎اند و حتی گاهاً خود به مظهر و الگوی عمل سیاسی بدل شده‎‎اند. تفکراتی معارض با کاربست عقل، باور به بی‎‎معنا بودن زندگی -حال آنکه در قرن پیش هر چیزی در جای خود معنای زندگی بود-، تلاش برای گریز از این بی‎‎معنایی و ابداع معنا از طریق خلق ابرقهرمانان تخیلی که روزی منجی بشریت خواهند شد، تشویق هیجانات و احساسات آنی برای تغییر وضع موجود، باور به گمراهی توده و رسالت روشن‌فکری برای هدایت آنان، خلق آرمان‎‎شهرهای انتزاعی به ‎‎منظور اغوای مردم برای خیزش، اعتلای هویت یک ملت، جایگزینی انگیزه به‌جای پیامدسنجیِ عمل و بسیاری ویژگی‎‎های دیگر ازاین‌پس تبدیل به خصیصه‎‎های بنیادین امر سیاسی شدند و اساساً به مفهوم امر سیاسی خصلتی جدلی و منازعه‎‎جویانه بخشیدند.

در دوران جدید با مرگ امر الهی که در هیئت نظریه‎‎ی «خدا مرده است» نمود می‎‎یابد، شاهد جایگزین شدن امر سیاسی به جای امر الهی هستیم؛ تا پیش از این، امر الهی امر معنابخش زندگی تصور می‎‎شد و خلأ میان انسان و سرنوشت نامعلومش را تا اندازه‎‎ای پر می‎‎کرد (Voegelin,۱۹۶۸: ۵۲-۵۴). به باور فوگلین آن‌گاه که خدا می‎‎میرد، دیگران تبدیل به خدا می‎‎شوند و هاله‎‎ای قدسی بر اطراف خویش می‎‎کشند و دیانتی نو بر پایه‎‎ی عرفانی جدید بنیان می‎‎نهند. آن‌گاه که نمادهای دیانت پیشین نامعتبر شوند، نمادهای این قوم جدید عرصه را فرا می‎‎گیرند. این امر جدید که این بار ردای سیاست به تن کرده است با تبلیغ هیجان، احساسات زودگذر، تمرکزگرایی شدید و افراط در وعده‎‎های رهایی‎‎بخش به رومانتیسم پیوند می‎‎خورد و دست‌آخر پیامبرانش هیتلر و استالین می‎‎شوند و سرچشمه‎‎ی وحی‎‎شان فیشته و نیچه و هایدگر و…

این‌چنین منِ مطلق فیشته از رهگذر ابرانسانِ نیچه در هیئت هیتلر زاده می‎‎شود، نظم مطلوب هایدگر نازیسم را به رسمیت می‎‎شناسد، نقد اشمیت از رومانتیسم سر از ناسیونال‎‎سوسیالیسم درمی‎‎آورد و کمونیسم مارکس به گولاگ‎‎های شوروی راه می‎‎برد؛ و این‌گونه است که روح رومانتیک به‎‎سان شبحی سراسر جهان را درمی‎‎نوردد.

منابع:

برلین، آیزایا (۱۳۹۱)، ریشه‌های رومانتیسم، ترجمه عبدالله کوثری، تهران: ماهی.
برلین، آیزایا (۱۳۹۳)، قدرت اندیشه، ترجمه عزت‌الله فولادوند، تهران: ماهی، چاپ دوم.
پاینده، حسین (۱۳۸۳)، «ریشه‌های تاریخی و اجتماعی رومانتیسم»، ارغنون (رومانتیسم)، شماره‎‎ی ۲.
وینر، فیلیپ پی. (۱۳۹۱)، فرهنگ اندیشه‎‎های سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: نی، چاپ چهارم.
Schmitt, Carl (۱۹۸۶) , Political Romanticism, Translated by Guy Oakes, MIT university press.
Voegelin, Eric (۱۹۶۸) , Science, Politics, Genosis, Chicago: Regnery Gateway.

ارجاعات:

[۱] Isaiah Berlin

[۲] Apollon

[۳] Dionysus

*دانش‌آموخته‌ی علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
منبع: فرهنگ امروز

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

تقابل دیونیسوس و آپولون در عصر جدید؛ نگاهی به پیوند رومانتیسم و سیاست؛

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ