فوکو و تبارشناسی سوژه مدرن؛ در معرفی کتاب خاستگاه هرمنوتیک خود

فوکو و تبارشناسی سوژه مدرن؛

در معرفی کتاب خاستگاه هرمنوتیک خود

فرید درفشی

میشل فوکو در درسگفتارهای کولژدوفرانس در سال ۱۹۸۲ پروژه فلسفی خود را <<نوشتن تاریخ اندیشه>> توصیف می کند. او در توضیح این پروژه می گوید که هدف از این کار <<ارائه تحلیلی از نقاط کانونی تجربه است، که در آنها صورت های ممکن دانش، چارچوب های هنجاری رفتار فرد، و شیوه های ممکن زندگی سوژه به هم پیوند می خورند>>. منظور از این تعریف، متمایزکردن سه قطب یا سه دقیقه از تحلیل است: تحلیل صورت های دانش، ارائه مختصاتی از اشکال مختلف رفتار آدمی، و چگونگی برساخته شدن شیوه های مختلف بودن فرد. او در دوره های نخستین پژوهش خود با استفاده از روش دیرینه شناسی، به قطب اول پرداخت. سپس <<به مطالعه تکنیک ها و رویه هایی>> روی آورد که به واسطه آنها فرد <<آغاز به جهت دهی به رفتار دیگران می کند>>. در نهایت، او پیوند این تکنیک ها و رویه ها به سازمان دهی شیوه های مختلف زندگی انسان را مورد بررسی قرار داد. هدف از این پژوهش تحلیل اشکال مختلفی از این تکنیک هاست که <<فرد را به این سوی سوق می دهند که خود را به عنوان یک سوژه برسازد>>. در این بخش، او به جای طرح افکنی نوعی نظریه سوژه، به تحلیل اشکال مختلف سوژه شدن انسانی می پردازد. به عبارت دیگر، فوکو با بهره گیری از روش تبارشناسی، به مطالعه شیوه های برساخته شدن سوژه در طول تاریخ روی آورد، و به ویژه این بخش آخر هدف اصلی پژوهش فلسفی او در بیست سال آخر عمرش بود.

او در مؤخره ای که بر کتاب دریفوس و رابینو در سال ۱۹۸۲ نوشت، عنوان کرد که هدف اصلی پروژه او <<تولید تاریخی از شیوه های متفاوت سوژه شدن انسان>> در فرهنگ مدرن غربی بوده است؛ پروژه ای که فوکو نامش را <<تبارشناسی سوژه مدرن>> می گذارد. از این منظر، تحلیل روابط قدرت به منزله ابزاری برای رسیدن به این هدف عمل می کند. به زعم او، انسان ها علاوه بر بودن در <<مناسبات تولید و روابط معنا>>، همواره در <<روابط بسیار پیچیده قدرت نیز قرار دارند>>. این روابط قدرت <<ساختاری اضافی بر فراز جامعه نیست>>، بلکه <<عمیقا در شبکه های اجتماعی ریشه دارد>>. در این روابط، افراد به منزله سوژه هایی رام ظاهر می شوند، و توانایی عمل کردن را با مقیدشدن به شرایطی خاص به دست می آورند. این شرایط اشکال مشخصی از زندگی کردن را به آنان تحمیل می کند. از این روست که فوکو از <<ابژه کردن سوژه>> سخن می گوید: قدرت مجموعه ای از تکنیک ها را به کار می گیرد تا با تبدیل سوژه به یک ابژه، به رفتار آن جهت دهد. فوکو همواره بر این نکته تأکید کرده که روابط قدرت نوعی نظام استیلا نیست. این روابط همیشه میان دو نفر (به بیان دقیق تر، میان <<دو بدن>>) وجود دارند، هنگامی که یکی از آنها آغاز به هدایت کردن رفتار دیگری می کند یا به هرحال بر آن به طریقی اثر می گذارد. در اینجا نه زور و اجباری به کار برده می شود، و نه فرد هدایت شده خود را ملزم به تبعیت می بیند. فرد همواره می تواند به طریقی دیگر رفتار کند و از تن دادن به امکانی که برای او تعیین شده سر باز زند؛ بنابراین برخلاف روابط استیلا، در اینجا همیشه امکان سرپیچی وجود دارد. از نظر فوکو، برای اعمال قدرت باید عنصر آزادی وجود داشته باشد. بااین همه، گاه سازوکارهایی شکل می گیرند تا این روابط را متصلب و منجمد کنند. در این شرایط امکان سرپیچی بسیار محدود شده و سوژ ه ها تا حد زیادی آزادی عمل را از دست می دهند. مراد از <<تکنولوژی >>در دستگاه مفهومی فوکو مجموعه ای از این سازوکارهاست. در جوامع مدرن اشکال خاصی از این تکنولوژی ها وجود دارند که با برقراری روابط پیچیده ای میان سوژه و حقیقت، و با استفاده از تکنیک هایی خاص رفتار سوژه را هدایت می کنند. فوکو آنها را <<تکنولوژی ها>> یا <<تکنیک های خود>> می نامد. مطالعه این تکنیک ها و نیز روابط خاصی که آنها میان سوژه و حقیقت برقرار می کنند، درون مایه تبارشناسی سوژه را شکل می دهند.

کتاب <<خاستگاه هرمنوتیک خود>> متشکل از دو سخنرانی فوکو است که در سال ۱۹۸۰ ایراد شدند. فوکو در این سخنرانی ها با بررسی نقش دو تکنیک <<اعتراف>> و <<آزمون خود>> – ابتدا در مکاتب فلسفی باستان و سپس در مسیحیت – می کوشد طرحی از تبارشناسی سوژه مدرن ارائه دهد. او بحث خود را با آوردن مثالی در باب مسئله ارتباط سوژه و حقیقت در دوران مدرن آغاز می کند، یعنی توصیف رویکرد درمانی روان پزشکی فرانسوی به نام فرانسوا لوره. لوره با استفاده از دوش آب سرد، بیمارانش را وادار می کرد تا به دیوانگی شان اعتراف کنند. به عبارت دیگر، در این رویکرد بیمار با گفتن حقیقتی درباره خود – با تصریح به اینکه دیوانه است – می توانست فرایند مداواشدن را آغاز کند. فوکو با اشاره به مورد دکتر لوره، بر مفهومی بسیار مهم تأکید می کند: اعتراف، یا گفتن حقیقت درباره خود با صدای بلند، که در جوامع غربی شرطی برای رسیدن به رستگاری تلقی شده است. رد این تکنیک ها را می توان در کردارهای مسیحی جست. به واسطه این عمل، گفتن حقیقتی درباره خود، فرد نه تنها به این حقیقت <<مقید>> می شود بلکه او رابطه ای تازه با خود برقرار می کند. برای اعتراف به حقیقت درباره خود، فرد باید بداند که کیست. در واقع هدف تکنیک های خود این است که با به کاربردن آنها فرد هویت خود را کشف کند. بیمار دکتر لوره چیزهایی می بیند و صداهایی می شنود، اما او نمی داند که منشأ این تجربه ها چیست. او باید عمل خاصی – اعتراف به دیوانگی – را انجام دهد تا ثابت شود تجربه هایش وهمی است و ناشی از دیوانگی او است. بیمار مجبور می شود تجربه ای تازه از سر بگذراند تا به منزله یک دیوانه ظاهر شود. به این ترتیب فرد از یک طرف، آزمونی را از سر می گذراند که رابطه اش را با خود دگرگون می کند: او خود را به عنوان یک فرد دیوانه می شناسد؛ و از سوی دیگر، با این عمل اعتراف و تصریح بر دیوانگی خود، می تواند مراحل درمان را آغاز کند. اعتراف صورت خاصی از آن چیزی است که فوکو <<افعال حقیقت>> می نامد. از طریق این افعال سوژه گفتار حقیقت تولید می کند، گفتاری که با تحمیل امکان هایی جدید برای سوژه او را <<منقاد>> می سازد. کتاب <<هرمنوتیک خود>> حاصل به کاربستن تکنیک های خود و تولید گفتار حقیقت است. برای بررسی تحول این تکنیک ها، فوکو به سراغ دو بافت تاریخی می رود: او ابتدا اشکال هدایت خود و دیگران را در دوران باستان مطالعه می کند، و سپس فرایند تحول این تکنیک ها در مسیحیت را دنبال می کند، فرایندی که منجر به شکل گیری هرمنوتیک سوژه شد.

از نظر فوکو، در دوران باستان <<تکلیف به گفتن حقیقت درباره خود جایگاه چندانی نداشت>>. زیرا اولا در مکاتب فلسفی این دوره، آموزش نظری به منزله ابزاری برای منظوری مهم تر به کار می رفت: هدف <<دگرگونی فرد>> بود. این مکاتب تعالیمی را برای فرد فراهم می کردند که به او امکان اعمال تغییر و دگرگونی زندگی خود را می داد. <<مرشد>> در دوران باستان کسی بود که این تعالیم را به مرید آموزش می داد و برای او ضوابط و قواعد عمل کردن تعیین می کرد. مرشد الگویی از زندگی را برای مرید فراهم می کرد، اما او خود نیز باید این الگو را در گفتار و رفتار خود به اجرا می گذاشت. بنابراین تکلیف به گفتن حقیقت نه برعهده فرد هدایت شده بلکه برعهده هدایت گر بود. دلیل دوم فوکو نحوه رابطه مرشد و مرید است. در دوران باستان مرشد بیشتر نقش دوست را برای مرید ایفا می کرد و مرید همواره می توانست به رابطه اش با او پایان دهد. به عبارت دیگر، رابطه میان این دو <<موقتی>> بود و <<مستلزم اطاعت تمام عیار و قطعی نبود>>. بنابراین فرد نه ملزم به گفتن حقیقت برای دیگران بود و نه کاملا تابع کسی که این حقیقت برای او گفته می شد. تمثیلی معروف برای بیان این نکته وجود دارد: رابطه سقراط با شاگردانش. در آثار باستانی و به ویژه در رسائل افلاطون می بینیم که استاد چگونه با شاگردان خود در کوی و برزن می نشست، و به پرسش و پاسخ هایی می پرداختند که صرفا به منظور نشانه گیری الگوها و قواعد از پیش حاضر زندگی فرد بود. او با بی اعتبارکردن بخشی از این الگوها، تعالیمی جدید به آنها ارائه می داد تا بتوانند شیوه خاصی از زندگی کردن را برگزینند، شیوه ای که مسیر رساندن فرد را به حقیقت هموار می کرد. به طور خلاصه باید گفت، آنچه فوکو از هرمنوتیک سوژه در دوران مدرن مراد می کند، در این دوران وجود نداشت.

بااین حال، در دوران باستان نیز تکنیک هایی وجود دارد که برای <<کشف و بیان حقیقت در مورد خود تدوین شده اند>>. این تکنیک ها پیش زمینه تکنیک های خود را در دوران مسیحیت تشکیل می دهند. فوکو در درسگفتارهای سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۳ به طور مفصل به این موضوع می پردازد، و در متونی از مکاتب فلسفی رواقی و اپیکوری رد این تکنیک ها را می گیرد. اما در این سخنرانی ها، او صرفا به آوردن دو مثال از متون سنکا بسنده می کند. از نظر فوکو، در این متون با آزمون اعتراف به معنای مسیحی آن مواجه نیستیم، بلکه نویسنده صرفا می کوشد خطاهایی را که مرتکب شده به یاد آورد و مجموعه ای از قواعد و اصولی را به کار بندد تا در آینده از آنها اجتناب کند. نکته مهم در اینجا جایگاه خاصی است که این اصول نظری پیدا می کنند: آنها به منزله نیرویی عمل می کنند که <<باید در گفتار بسط و توسعه یابد>>. <<خود>> چیز پنهانی نیست که از طریق گفتار حقیقت کشف شود. بلکه گفتار حقیقت است که آن را <<برمی سازد>>. حقیقت <<چیزی در پس آگاهی یا در زیر آن و در عمیق ترین و تاریک ترین بخش روح>> نهفته نیست، بلکه همچون نیرویی <<در برابر فرد>> قرار دارد. ازاین رو، یک <<بازی حقیقت>> شکل می گیرد که شناخت فرد از آن را با اراده او گره می زند: حقیقت به منزله <<وحدت اراده و شناخت>> ظاهر می شود. اگرچه در این بازی حقیقت مؤلفه هایی وجود دارند که به مسیحیت منتقل می شوند اما این مؤلفه ها در آنجا <<سازمانی کاملا متفاوت>> می یابند؛ <<پیش از مسیحیت، مشاهده خود و آزمون خود و تأویل و هرمنوتیک خود در تکنولوژی های خود نقشی ندارند>>.

فوکو در سخنرانی دوم خود به بحث درباب تکنولوژی های خود در مسیحیت می پردازد. همان طور که اشاره شد، از نظر فوکو، <<هرمنوتیک مدرن خود>> نخستین بار با مسیحیت شکل گرفت. تکنیک های اعتراف و آزمون خود نقشی اساسی در این شکل گیری ایفا کردند. زیرا مسیحیت در زمره ادیانی است که <<برای مؤمنان شان تکلیف به حقیقت را وضع می کنند>>. فرد مؤمن باید بداند که کیست، چه گناهانی ممکن است از او سر بزند، و چه <<وسوسه هایی>> بر سر راه او قرار دارند. به علاوه او باید بتواند همه اینها را با صدای بلند <<به دیگران نیز بگوید و درنتیجه علیه خود شهادت دهد>>. تکالیف در مسیحیت دو دسته اند: از یک طرف، <<ایمان، کتاب مقدس و اعتقاد جزمی>> قرار دارد؛ و از طرف دیگر، <<تکالیف درباره خود و روح و قلب>>. تکلیف درباب خود و ایمان و اعتقاد جزمی در ارتباطی دوسویه قرار دارند؛ زیرا <<تابیدن نور ایمان بر قلب مسیحی>> است که او را وادار به کاوش در خود می کند، و در مقابل، خود این ایمان هم بدون تزکیه نفس و روح ممکن نیست. در قرون اولیه مسیحیت، تکلیف به گفتن حقیقت یا همان تکنیک اعتراف در دو نهاد متفاوت ظاهر می شود: در <<آیین های توبه>> و در <<زندگی رهبانی>>. از نظر فوکو، منظور از آیین توبه در این دوره، نوعی فعل یا عمل تعیین کننده نیست، بلکه <<یک وضعیت>> خاص است. مؤمن با مرتکب شدن گناه از اجتماع مسیحی طرد می شد اما او همچنان امکان بازگشت داشت. او با قرارگرفتن در وضعیتی خاص می توانست مجددا به این اجتماع بپیوندد. در این وضعیت، فرد باید حقیقت را <<به شکل علنی>> و از طریق بدن خود به نمایش می گذاشت. فرد باید اعمالی خاص را انجام می داد، اعمالی همچون پوشیدن لباس های مندرس، سجده کردن بر کشیش ها و واردآوردن جراحات بر بدن خود. هدف از انجام این اعمال نمایان شدن او <<به منزله گناهکار>> در انظار بود. در آن زمان برای توصیف چنین فرایندی، اصطلاحی خاص به کار می رفت: <<exomologesis>> که به معنای <<اعتراف در ملأ عام و تجاهر>> است. این اصطلاح از یک طرف، بر دسته ای از اعمال تنبیهی دلالت می کرد که سوژه روی خود انجام می داد، و از طرف دیگر، بر <<به بیان درآوردن حقیقت و شهادت دادن علیه خود>>. در معرض دید قراردادن فلاکت خود، در واقع کارکرد مشخصی برای فرد داشت؛ او با این کار نشان می داد که عاقبت یک گناهکار در حقیقت چگونه است و چطور با ارتکاب گناه ناپاکی و فقر و فلاکت زمینی را جایگزین پاکی و قدوسیت و جاودانگی آسمانی کرده است. به علاوه او <<اراده اش را به رهایی یافتن از این جهان… و به خلاصی از بدنش و نابودکردن جسمش و رسیدن به یک زندگی نوین معنوی>> به نمایش می گذاشت. فوکو این کردارها را نمایش <<ازخودگذشتگی>> می خواند. الگوی فرد در اینجا <<شهادت>> بود. زیرا شهید <<کسی است که رویارویی با مرگ را بر دست کشیدن از ایمان خود ترجیح می دهد>>.

علاوه بر آیین های توبه، اعتراف در نهادی دیگر و به شکلی دیگر نیز ظاهر شد، یعنی در <<نهاد های رهبانی و صومعه ها>>. برخلاف کردارهای توبه که جنبه هستی شناختی داشتند – هدف از آن ها <<نمایاندن هستی فرد گناهکار>> بود – این کردارها بُعد معرفت شناختی داشتند. آن ها شبیه <<تمرین های انجام شده در مکاتب فلسفی پاگانی>> و باستانی بودند. اما در مسیحیت دو ویژگی منحصربه فرد به آن ها اضافه شد: <<اصل اطاعت>> و <<اصل اتصال روح به کمال الهی>>. در این مکاتب برخلاف مکاتب باستانی، اطاعت مرید از مرشد در تمامی بخش های زندگی و به شکل فراگیر انجام می شد. علاوه بر این، <<در زندگی رهبانی، خیر متعال تسلط بر خود نبود بلکه اتصال به کمال الهی بود>>. تلاش راهب باید منوط باشد به این اتصال و بهره مندشدن از نور و رحمت الهی. اصطلاح خاصی که برای این کردارها به کار می رفت، <<exomologesis>> بود که بر <<به زبان آوردن دائمی اندیشه ها>> دلالت داشت. فرد در عملی دائمی باید افکار خود را برای هدایت گرش به زبان می آورد و آن ها را در معرض آزمایشی بی وقفه قرار می داد. به علاوه گفتن اندیشه ها به مرشد کارکردی تأویلی نیز داشت، زیرا مرشد امکان این را می یافت که اندیشه ها و حرکات نمایان شده متناظر با آنها را تحلیل کند، و آن ها را از اوهام و خطاها بپیراید. مرید با ظاهرکردن بخش های پنهان اندیشه خود و اطاعت بی چون وچرا از مرشد در دگرگونی آنها، می توانست حرکت خود به سوی خدا و طرد شیطان را تضمین کند. از نظر فوکو دو نوع مختلف تکنیک اعتراف، یعنی ریاضت کشی جسمانی و به زبان آوردن افکار، <<قرینه یکدیگرند>>. زیرا در این تجارب <<فاش کردن حقیقت>> همواره با <<تکلیف به ازخودگذشتن>> پیوند می خورد. <<ما باید از خود بگذریم تا حقیقت درباره خودمان [یا حقیقت خاص خودمان] را کشف کنیم، و نیز باید حقیقت درباره خودمان را کشف کنیم تا از خودمان بگذریم>>.

به این ترتیب فوکو نشان می دهد که چگونه با مسیحیت <<نوع جدیدی از خود یا دست کم نوع جدیدی از رابطه با خود>> شکل می گیرد. او برای رسیدن به این هدف، با بررسی تکنیک های خود در دوران باستان آغاز کرد و نشان داد که هدف از این تکنیک ها تولید نوعی خود بود که تفاوتی ماهوی داشت با خود برساخته شده در هرمنوتیک سوژه مدرن. این خود گره گاهی برای <<انطباق دائمی سوژه شناخت و سوژه اراده در قالب حافظه>> بود. در مسیحیت نوع پیشرفته تری از تکنولوژی خود شکل می گیرد که اگرچه از تکنیک های خود باستانی استفاده می کند، آنها را در بافتی جدید به کار می گیرد. فوکو همچنین نشان داد که این تکنولوژی خود در مسیحیت به دو صورت متفاوت ظاهر می شود: بُعدی مرتبط با هستی سوژه و به معرض نمایش گذاشتن آن، و نیز بُعد معرفت شناختی که منوط به اظهار و تأویل دائمی اندیشه بود. در دوران مدرن این بُعد دوم بود که پس از افت و خیز بسیار به شکل مسلط و غالب درآمد. فوکو همواره بر این نکته تأکید می کند، این است که آنچه ما از خود می دانیم، یعنی همان هویت های فردی مان، محصول سازوکارها و روابطی است که در دوره ای خاص از تاریخ شکل گرفته است. برای رهاشدن از این سازوکارها ابتدا باید تبارشناسانه آنها را در معرض تحلیل گذاشت، و نحوه شکل گیری و توسعه آنها را بررسی کرد. به عبارت دیگر، <<مسئله ما اکنون این است که کشف کنیم این خود چیزی نیست غیر از هم بسته تاریخی تکنولوژی های برساخته طی تاریخ مان>>. سپس باید از شر آن ها خلاصی یافت؛ و مسئله رهایی از این تکنولوژی ها پیوند می خورد با <<خلاصی یافتن از ازخودگذشتن مرتبط با این تکنولوژی ها>>. این امر مسئله اصلی سیاسی فوکو و نیز سیاست امروز ما را تشکیل می دهد.

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

فوکو و تبارشناسی سوژه مدرن؛ در معرفی کتاب خاستگاه هرمنوتیک خود

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ