چرا غافلگیر شدیم؟ | یاددشتی از متین غفاریان در باب اعتراضات از سال ۹۶ تا ۱۴۰۱

چرا غافلگیر شدیم؟

«اعتماد» ریشه‌های اعتراضات از سال ۹۶ تا ۱۴۰۱ را بررسی می‌کند

متین غفاریان

|برادرش گفته بود <<ما غریبیم در این شهر>>؛ این جمله را مهسا امینی هنگامی که توسط گشت ارشاد بازداشت شده بود، گفته بود. دختری ۲۲ ساله از سقز، شهری از استان محروم کردستان، احتمالا یکی از غریبه ترین و بی قدرت ترین آدم ها در پایتخت ایران باشد. مرگ او اما در هنگام بازداشت ماشه یکی از بزرگ ترین اعتراضات در شهرهای ایران را کشید.

اگر طیفی از قدرت در ایران بکشیم، احتمالا مهسا امینی در انتهای طیف و در کنار کم قدرت ترین افراد این سرزمین قرار گیرد. در آن سوی طیف و در میان پرقدرت ترین آدم ها می توان از حجت الاسلام سید احمد علم الهدی، امام جمعه مشهد نام برد که کمتر خطبه اش در نماز جمعه این شهر، از توجه افکار عمومی دور می ماند. مهسا امینی و سید احمد علم الهدی اگرچه در طیف قدرت در ایران، در دو سر طیف و در دورترین نقاط از هم قرار دارند، اما در یک اتهام مشترک هستند؛ ایجاد ناآرامی در ایران. آقای علم الهدی به خصوص از سوی اصلاح طلبان و مسوولان دولت دوازدهم متهم است که برای ایجاد اعتراضات خیابانی برنامه ریزی کرده است. بسیاری سخنان او را در ایجاد اعتراضات گسترده دی ماه سال ۱۳۹۶ موثر دانسته اند. در آن اعتراضات که امروز در آستانه پنجمین سالگردش هستیم، نزدیک ۷۰ تا ۸۰ شهر کشور درگیر اعتراضات شد. از جمله آن طورکه خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی نقل کرده، او قبل از اعتراضات دی ماه ۹۶ پشت تریبون نماز جمعه گفته بود: <<اگر بنا شد سطح گرانی برود بالا و در عین حال مردم زندگی شان تامین نشود، مردم حق دارند مطالبه کنند و بخواهند عزیزان مسوول ما به مطالبات مردم توجه کنند که کارد به استخوان شان نرسد تا وسط خیابان فریاد بزنند.>> به نوشته همین منبع <<با گسترش اعتراضات دی ماه ۹۶ نیز برخی فعالان سیاسی، برنامه ریزی این اعتراضات را متعلق به اتاق فکرهای مخالفان حسن روحانی در مشهد دانستند. گرچه خبر تذکر شورای عالی امنیت ملی به علم الهدی به دلیل دست داشتن در برپایی اعتراضات مشهد تکذیب شد، اما او یک هفته بعد در خطبه های نماز جمعه از مطالبه مردم دفاع کرد و گفت: <<مردم حق دارند حل شدن مشکلات معیشتی خود را مطالبه کنند و مسوولان نیز باید برای حل مشکلات آنها از قبیل مسکن و گرانی کار کنند.>> این فشارها آنقدر زیاد بود که خود علم الهدی در نامه ای به علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، اتهام دست داشتن در مدیریت اعتراضات را رد کرد. حتی حسن روحانی هم از سوی رقیبانش متهم است که گران کردن بنزین را به شکلی اجرا کرده است که منجر به اعتراضات آبان ۹۸ شد. اما مهسا امینی هم در معرض همین اتهامات است. در شبکه غیررسمی ارسال پیام مانند واتس آپ که بهشت اخبار جعلی است پیام هایی در جریان بود که مهسا امینی از سوی جریان های برانداز اجیر شده بود تا با <<کشته سازی>> زمینه <<اغتشاشات>> در ایران فراهم شود. در حالی که همه تصور می کردند این روایت آنقدر تخیلی است که کسی جرات بازگو کردنش را ندارد، ویدیویی از یک بانوی محجبه منتشر شد که در آن به قصد ارشاد بانویی دیگر این روایت را با خیال آسوده و با اعتمادبه نفس بالا تعریف می کرد؛ نشانه ای از قدرت اخبار جعلی در ایران. اما واقعیت آن است که گروه های سیاسی – به عنوان جریان ها و تشکل هایی که مسوولیت اداره کشور را برعهده دارند- به جای تحلیل اجتماعی جامعه ایران و مشکلات آن، به همین روایت های شخص محور علاقه دارند. نه نگاه سیاست زده اصلاح طلبان اجازه می دهد ماجرای ۹۶ را ورای توطئه ای از سوی رقیب شان ببینند و نه نگاه امنیتی زده اصولگرایان می گذارد ماجرای اعتراضات ۱۴۰۱ را چیزی گسترده تر از توطئه دشمن خارجی تحلیل کنند. اما واقعیتی که به زودی هردوی آنها باید با آن کنار بیایند این است که احمد علم الهدی و مهسا امینی تنها جرقه ای بودند که بشکه باروت را منفجر کردند. هیچ کس، حتی امام جمعه قدرتمند مشهد هم نمی تواند علت اعتراضات در ده ها شهر ایران ۹۰ میلیونی باشد. وقت آن است که بشکه باروت را ببینیم نه جرقه هایی که آن را شعله ور می کنند.

جامعه شناسی که بشکه باروت را دیده بود

اعتراضات ۹۶ همه را حیران کرده بود. همه در حال وهوای جنبش سبز بودند – جنبشی با فاعلیت بالای طبقه متوسط شهری- و کسی را گمان آن نبود که کشور بعد از یک انتخابات پرشور ریاست جمهوری به این سرعت دستخوش اعتراض شود چرا که همه تصور می کردند طبقه متوسط تا زمانی که صندوق رای برپا و موثر باشد، آرام خواهد بود. ناگهان نیروی تازه ای سر برآورد که برای هیچ کس آشنا نبود. در ایران صداها شنیده نمی شوند مگر آنکه خیلی بلند باشند و به نظر می رسید صدای این نیروی جدید از شورش کوی طلاب در سال ۷۱ بلند نشده بود. در حالی که همه حیران و شگفت زده ناظر اعتراضات در بیش از ۷۵ (و به روایتی ۸۵) شهر ایران بودند، یک جامعه شناس اصلا تعجب نکرده بود. وقتی روزنامه نگاری از تهران با حیرت از اعتراضات می گفت، کوان هریس، استاد جامعه شناسی تاریخی در دانشگاه UCLA که روی پژوهش بر توسعه، سیاست های رفاهی و اقتصاد سیاسی متمرکز است، به او پاسخ داد که اعتراضات اصلا عجیب نیستند. وقوع اعتراضات برای هریس اصلا عجیب نبود چرا که او از مدت ها قبل اعتراضات کارگری در ایران را بررسی کرده بود. منبع او اخبار این اعتراضات در خبرگزاری های رسمی بود. تحقیقات او و همکارش، زپ کالب، معلوم کرده بودند که اولا از سال ۹۱ تا ۹۵ اعتراضات کارگری مداوما در حال افزایش بوده است. طبق گزارشی که هریس و کالب برپایه تحقیقات شان در روزنامه واشنگتن پست منتشر کردند: <<سال ۱۳۹۳ به سبب تظاهرات سراسری معلمان که به طرز بی سابقه ای در ۶۰ شهر گسترش یافت، شاهد بیشترین ناآرامی های کارگری بود.>> نکته مهم دیگری که این دو محقق پی برده بودند این بود که اعتراضات مدنی در ایران <<فراتر از تهران گسترده شده و اکنون حاشیه کشور را نیز شامل می شود.>> در حالی که در سال ۹۱ حدود ۶۰درصد اعتراضات کارگری در بیرون از تهران رخ داده بود، در سال ۹۵ این مقدار به بیش از ۸۰ درصد رسیده بود. هریس به آن روزنامه نگار گفته بود، کارگران و بازنشسته ها راه اعتراض مدنی را در گستره ای ملی یاد گرفته اند و حالا جای تعجب ندارد که در اعتراض به گرانی به خیابان بیایند.

چرا ما بشکه باروت را ندیده بودیم؟

اخبار این اعتراضات هرروز در خبرگزاری های رسمی – به طور خاص در ایلنا، خبرگزاری کارگری ایران- منتشر می شدند اما چرا ما آنها را ندیده بودیم؟ یک دلیلش این بود که در تهران درگیر نزاع های جناحی بودیم. نیش و کنایه زدن به علم الهدی می چسبید و کیف می داد. مخالفان دولت در مشهد هم کم چوب لای چرخ دولت نگذاشته بودند.

اما چرا جامعه شناسان ایرانی این را موضوع را ندیده بودند؟ در سال های پس از انقلاب، آکادمی علوم انسانی زیر فشارهای متعددی قرار گرفته بود و مشروعیتش از سوی حاکمیت زیر سوال بود. با شروع دوران احمدی نژاد اخراج اساتید علوم انسانی شروع شد و در پی اعتراضات ۸۸، علوم انسانی و چهره هایی مانند ماکس وبر و یورگن هابرماس یک شبه در دادگاه های چهره های سیاسی بدل لیدر اعتراضات شدند. علوم انسانی و اجتماعی به چنان اغمایی رفت که از دیدن مهم ترین تحولات درماند. از سوی دیگر، هرگونه نگاه اجتماعی- انتقادی به مذاق دولت حسن روحانی که طبعی اقتصادی و نئولیبرال داشت، خوش نمی آمد و کسانی که ظهور چنین تحولاتی در طبقاتی از جامعه ایران را هشدار می دادند ممکن بود با اتهام <<دیوانه>>، <<پریشان حال>> یا <<نئومارکسیست>> مواجه شوند. بشکه باروت موجود بود اما عینکی که بتوان با آن بشکه را دید ناموجود بود.

ماهیت بشکه باروت چه بود؟

تحقیقات کمی درباره اعتراضات مدنی سال ۹۶ انجام شد. در حالی که تحلیل گران سیاسی، با استفاده از کلمه <<موج>> هشدار می دادند اگر موجی خوابید، موج های دیگر در راه است. اما کمتر کسی به تحقیق اجتماعی درباره ریشه های مساله پرداخت.

باز بیرون از دانشگاه، محققی که تخصصش تحلیل داده بود، اطلاعات منتشرشده درباره اعتراضات را با شاخص های مختلف اجتماعی مقایسه کرد تا در نهایت متوجه شد این اعتراضات با میزان مشارکت سیاسی در انتخابات سال ۱۳۹۶ همبستگی دارند. علیرضا کدیور در این بررسی به این نتیجه رسیده بود که <<مشارکت سیاسی شهرستانی هایی که اعتراض در آنها رخ داده، به طور متوسط ۷درصد از مشارکت سیاسی شهرستان های هم جمعیتی که اعتراض در آنها رخ نداده، کمتر است. به بیان دیگر نمی توان فرضیه وجود زمینه های سیاسی و مطالبات انباشته در بروز اعتراض در شهرستان های کشور را رد کرد.>> چهارسال بعد او در پژوهشی که در روزنامه اعتماد منتشر شد نشان داد، اعتراضات ۱۴۰۱ با کاهش شدید مشارکت سیاسی در انتخابات ۱۴۰۰ همبستگی بیشتری دارد.

او در همان تحقیق سال ۹۶، اما به این نتیجه رسیده بود که <<شباهت های قابل توجهی بین شهرستان هایی که اعتراض در آنها به خشونت منجر به فوت کشیده شده وجود دارد. در قریب به اتفاق این شهرستان ها در درجه اول نوعی نارضایتی انباشته، سپس درصد بالای جمعیت تحت تاثیر خشکسالی و پس از آن نرخ بالای بیکاری در میان جوانان شهرستان قابل مشاهده است.>> منظور او از نارضایی انباشته، اختلاف مشارکت سیاسی این شهرستان ها با متوسط مشارکت سیاسی شهرستان های هم جمعیت در انتخابات ریاست جمهوری ۹۶ بود. به عبارت دیگر، اعتراضات بیشتر در جاهایی به خشونت کشیده بود که مردم مشارکت کمتری در انتخابات کرده بودند و از قبل معلوم بود که از لحاظ سیاسی ناراضی هستند. این گزارش در جایی انتشار عمومی نیافت اما دست کم به دست وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی رسیده بود تا او در جلسه استیضاحش به آن ارجاع دهد. جامعه شناس دیگری که به تامل در این اعتراضات پرداخت، آصف بیات بود که این روزها کتاب <<سیاست های خیابانی>> اش به لیست پرفروش های کتابفروشی های تهران راه یافته است. در آن زمان، تحلیل بیات نشان می داد طبقه تازه ای در ایران فاعلیت سیاسی پیدا کرده است که از دو طبقه قبلی ناراضی در ایران – طبقه فرودست که درخواست معیشتی دارد و طبقه متوسط که خواست آزادی سیاسی دارد- متفاوت است. او این طبقه را <<طبقه متوسط فرودست>> خواند. او در مقاله ای که به همراه محسن هویدایی در مجله آتلانتیک منتشر کرد – و در وب سایت میدان ترجمه شد- نوشت: <<ناآرامی های اخیر، نه در مخالفت های فرودستان سنتی ریشه دارد و نه در طبقات متوسط مدرن: بنابر اعلام وزارت کشور، بیش از ۹۰ درصد بازداشت شدگان به طور متوسط زیر ۲۵ سال سن دارند و احتمالا تحصیلکرده اند. وقایع اخیر، در عوض خیزش طبقه متوسط فرودست را به نمایش گذاشت؛ محصول گروهی عظیم از جوانان، فرصت های آموزشی توسعه یافته، شهری شدن و آزادسازی های اقتصادی وحشیانه.>> به نوشته او <<این طبقه برآشفته، محصول دوره ای نولیبرال است که در آن رفاه مردم به امان خدایان بازار رها شد. با گشایشِ اقتصاد ایران، این طبقه از فرصت های آموزشی بهره برد، اما در بازار کار ناکام مانده بود؛ انتظارات آنها بالا است، اما معیشت آنها متزلزل تر از قبل است. این طبقه بی توهم و بی قرار با وضعیتی متمایز از طبقه متوسط و فرودستان، مقامات لاقید را در نگرانی عمیقی فرو برده است… چیزی متناقض نما درباره این طبقه وجود دارد. آنها دارای مدارج دانشگاهی هستند، از شبکه های اجتماعی به خوبی سر در می آورند، از اوضاع جهان شناخت دارند و رویای یک زندگی طبقه متوسطی را در سر می پرورانند. اما محرومیت اقتصادی آنها را به سمت زندگی فرودستان سنتی در محلات فقیرنشین حاشیه شهر و سکونت گاه های غیرقانونی و زیست متکی بر حمایت خانواده و مشاغل دون پایه و تا حد زیادی عاریتی مثل راننده تاکسی، میوه فروشی، فروشندگی خیابانی یا شاگرد مغازه سوق داده است.>>

این طبقه متوسط فرودست همانی است که در سه ماهه گذشته در خیابان ها و طبق گفته مقامات رسمی اعتراضات حضور غالب را داشتند. باید تاکید کرد که این جملات برای اعتراضات مدنی سال ۹۶ گفته شده اند نه اعتراضات ۱۴۰۱ چرا که توصیفات آنقدر شبیه وضعیت کنونی هستند که ممکن است شنونده به اشتباه بیفتد.

بشکه باروت بزرگ و بزرگ تر می شود

در حالی که در آکادمی علوم انسانی ایران به واسطه فشارها و محدودیت ها، کارهای پژوهشی اندکی صورت گرفته است اما بررسی اعتراضات نشان می دهد، دامنه آنها دایما در حال گسترش است. تغییر در اعتراضات نه تنها کمی که کیفی هم هست. میزان خشم اعتراضات سه ماهه گذشته بسیاری را – حتی در میان اپوزیسیون- حیرت زده کرد. اما اگر کسی مقاله <<شهروند عاصی>> محسن گودرزی را خوانده بود، چنین حیرت نمی کرد. محسن گودرزی، جامعه شناس و مدیرعلمی موج دوم پیمایش ملی ارزش ها و نگرش ها در این مقاله که در مجله اندیشه پویا منتشر شد، با بررسی آمارهای موجود از ذهنیت مردم متوجه خشم بسیار آنها شده بود. گودرزی نوشت: <<با آنکه در اردیبهشت سال ۹۶ انتخاباتی پرهیجان برگزار شده بود و جمعیت بزرگی به امید تغییر در آن شرکت کرده بودند ولی هفت ماه بعد در دی ۹۶ ناگهان ورق برگشت. امیدی که به تغییر ایجاد شده بود، به سرعت کاهش یافت، چشم اندازها تیره شد و خشم و نارضایتی به سوی نهادها و ارزش های بنیادین روانه گشت. حتی به صورت عادی هم می شد تغییر ذهنیت و حس عمومی را دریافت. چیزی تغییر کرده بود و جامعه به وضعیت متفاوتی در حال پوست اندازی بود. موجی از خشم، سرخوردگی و یأس ایجاد شده بود که در نظرسنجی ها هم بازتاب می یافت. در مرداد سال ۹۳ نسبت کسانی که از وضعیت موجود جامعه دفاع می کردند و کسانی که وضعیت موجود را با انجام برخی اقدامات قابل اصلاح می دانستند، ۷۵ درصد بود. در سال ۹۶ این نسبت به ۶۸ درصد رسید. در بهمن سال ۱۳۹۵ حدود ۵۳ درصد پاسخگویان امیدوار بودند که وضعیت اقتصادی بهتر شود. در حالی که در خرداد سال ۹۸ حدود ۷۰ درصد انتظار داشتند قیمت کالاها و بیکاری هم چنان افزایش یابد. در ابتدای سال ۱۳۹۸ بیش از نیمی از پاسخگویان در پاسخ به یک نظرسنجی گفته اند که امیدی ندارند در آینده وضعیت بهبود پیدا کند. همچنین نسبت به مبارزه با فساد هم امیدی وجود ندارد.>> گودرزی درباره اعتراضات سال ۹۸ و درباره این نوشته بود که <<مردم عاصی>> چگونه فکر می کنند اما توصیفات کاملا منطبق با توصیفات آصف بیات بود که در بررسی اعتراضات ۹۶، شرایط عینی معترضان را در قالب <<طبقه متوسط فرودست>> توضیح می داد. همه چیز جلوی چشم مان بود، همه چیز را جامعه شناسان به ما گفته بودند اما ندیدیم؛ ما نشنیدیم.

در کشاکش اعتراضات پس از مرگ مهسا امینی، دبیر شورای امنیت ملی، از فعالان سیاسی دعوت به هم فکری می کند. در میان مدعوین، محسن هاشمی، در نوبت صحبتش فهرستی از مسائل کشور را می خواند که بر زمین مانده اند و به نظر او موجب اعتراضات شده اند. فهرست او برای اغلب حاضران در جلسه، فهرستی بدیهی در توضیح شرایط کشور بود. اما نکته مهم اینجا بود که محسن هاشمی از روی یادداشت های خود در سال ۹۸ این فهرست را می خواند! یادداشت هایی که برای جلسه ای مشابه در سال ۹۸ و بعد از اعتراضات آن سال تهیه و قرائت کرده بود. بعد از گذشت سه سال همان مسائل بر زمین مانده بودند و تصمیمی درباره آنها گرفته نشده بود

وقتی تصمیم گرفته نمی شود یعنی صدای معترض شنیده نشده است. وقتی از نشنیدن اعتراض حرف می زنیم منظورمان این نیست که مسوولان به لحاظ فیزیکی از شنیدن ناتوان هستند، منظورمان این است که آیا آنها می توانند ریشه اجتماعی و ساختاری اعتراضات را تشخیص بدهند و برای آن چاره ای بیندیشند و آن را اجرا کنند؟ در پایان صد روزی که از فوت مهسا امینی و ۵ سالی که از اعتراضات دی ۹۶ می گذرد این سوال مهم ترین سوال است که پاسخ به آن، آینده ایران را مشخص می کند

عکس: طرحی از علیرضا میرزامصطفی/اعتماد

منبع: روزنامه اعتماد / تاریخ خبر: ۱۴۰۱ چهارشنبه ۷ دی

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

چرا غافلگیر شدیم؟ | یاددشتی از متین غفاریان در باب اعتراضات از سال ۹۶ تا ۱۴۰۱

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ