رودخانه کارون؛ چالش با نفسهای آخر (مقاله ای از دکتر پرویز باورصاد)

رودخانه کارون بزرگ شاهرگ حیات ایران زمین : بررسی پتانسیل های بالقوه و چالش ها در رودخانه کارون

دکتر پرویز باورصاد, استادیار و رئیس دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر

اهمیت رودخانه:

آب مایه حیات انسانی و از عناصر چهارگانه زندگی بشری در روی زمین, که کم و کیف. و نحوه شکل گیری تمدن بشری و رشد و توسعه جمعیتی و صنعتی جهان امروز نقش اساسی را ایفا و دارای ویژگیهای اجتماعی, فرهنگی, سیاسی, و امنیتی خاص خود در هر منطقه ازدنیا است.

میزان آب شیرین جهان فقط کسری از بدنه جهانی آب بوده (کمتر ۳% و تقریبا حجم آن ثابت است, مرتبا در اثر چرخه فرایند تولید تابشی خورشید, و آب و هوایی دریا, هوا, باران, برف و سایر منابع آبی و زمین تجدید میگردد, در حالیکه مصرف آن بعلت رشد جمعیت و صنعت جهانی هزاران برابر گردیده و یکی از دغدغه های دانشمندان برای ایجاد تعادل تولید و مصرف آن. وابستگی انسان به متعدد و متنوع و اساسی در زمینه های شرب, کشاورزی, تولید خاک, صنعت, تولید آبزیان, حمل و نقل, تفریحات و گردشگری, و دفع فاضلاب است.

میزان استفاده از این منابع عظیم و حیاتی آبی در زندگی بشری با توجه به روند رشد علمی, جمعیتی و تکنیکی انسان, پیوسته در حال افزایش ولی غیر اصولی بوده بطوریکه امروزه نظریه های تهدید آمیز نظیر “اقیانوسهای خالی” و “رودخانه و درچه های خشک” صرفا بیانیه نبوده و در کشور ما نیز با توجه به نمونه های متعددی نظیر دریاچه های بختگان در فارس, ارومیه در آذربایجان غربی, و هیرمند در سیستان و بلوچستان و, زاینده رود در اصفهان, … و آرال در قزاقستان- اربکستان و نهایتا کارون نیمه جان به حقیقت منجر شده است!

کارون رودخانه ای بقدمت زمین و تاریخ رشد و شکوفایی بشریت در سرزمین ایران بزرگ و زادگاه تمدنها و حکومتهای تاثیر گذار زیاد چسبیده به مصب و دلتای رودخانه های دجله و فرات در منطقه کلیدی بین النهرین است.

کارون برای ایران دارای همه بزرگی ها است: بزرگترین رود, پرآبترین رود, پر تمدن ترین رود, پر نعمت و سودمند ترین رود, تنها رود قابل کشتیرانی کشور و …. و شاید قوم بختیاری حاشیه سواحل آن که قرنهاست مابین چندین رود بزرگ دیگر منطقه زندگی میکنند به زعمی درست گفته اند : کا رود یا کی رود که همان رود بزرگ فارسی امروزمان است.

رودخانه ها از مواهب الهی با سودمندیهای اساسی و از دیرباز عامل اصلی رشد جوامع بشری در سواحل بوده اند. تا دو قرن گذشته موارد استفاده از رودها محدود به استفاده آب شرب و کشاورزی, ماهیگیری, و کشتیرانی بوده ولی رشد سریع تکنولوژی و جمعیت, انواع بهره برداریهای جدید نظیر سد سازی و تولید نیروی برق آبی و آب صنعتی و کشاورزی گسترده را افزوده که بتدریج بی رویه و غالبا از ظرفیت رودخانه ها زیادتر و لذا بهره مندیهای سابق کاهش و یا منسوخ, سلامت رودخانه ها تهدید و یا در بسیاری از جاها رودخانه ها خشک گردیدند.

در بسیاری از کشورهای پیشرفته الزامات بازدارنده و موسسات نظارتی ایجاد و بعضی دیگر نیز غفلت و صدمات جدی به رودخانه ای آنها وارد آمده است.

در ایران و استان خوزستان پنج رودخانه تمام فصل و پرآب کشور که همه در قرن گذشته و بخصوص کارون تا ۴۰ سال گذشته قابل کشتیرانی بوده اند, بدلیل عدم بینش و مدیریت صحیح در استفاده و نظارت بر سلامت و بقا رودخانه ها تهدیدات, و صدمات اجتماعی و اقتصادی عدیده ای علیه آنها ایجاد! که اگر تدبیری اصولی و بصیرتی اندیشیده نشود, تهدیدات نهایتا آنها را (همانگونه که هشدارهایش کاملا نمایان شده) به رودخانه های خشک تبدیل و عوارض متعدد اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, امنیتی را برای کشور و استانهای حاشیه این رودخانه ها پدید خواهد آمد.

بررسی وضع موجود و گذشته رودخانه های قابل کشتیرانی خوزستان

خوزستان دارای پنج رودحانه اصلی شامل کارون, دز, کرخه, جراحی, و زهره میباشد که همه از رشته کوههای زاگرس سرچشمه و پس از ایجاد فصل مشترکهایی با هم و در تالابهای هویزه و شادگان, وارد خلیج فارس میشوند که جدول ۱ نام و طول و تصویر ۱ موقعیت جغرافیایی این رودخانه ها را نشان میدهد.

جدول ۱ نام و طول رودخانه های اصلی حوزستان
	رودخانه	طول (کیلومتر)
۱	کارون	۸۹۰
۲	دز	۵۱۵
۳	کرخه	۷۵۵
۴	جراحی	۴۳۸
۵	زهره	۴۸۸

توزیع جغرافیایی رودخانه های خوزستان طوری است که تقریبا تمام جلگه زرخیز خوزستان را در بر میگیرد؛ انگلیسیها از اوایل قرن ۱۸ میلادی وقتی در عراق و بوشهر حضور داشتند با شناسایی رودخانه کارون, توانمندیهای باالقوه و بالفعل توام کشاورزی و شبکه گسترده کشتیرانی درون سرزمینی ارزان رودخانه ای استان (عمدتا مابین کارون, دز, کرخه و جراحی) را درک و نهایتا استان را بعنوان منطقه ای مستعد برای تجارت متقابل خود با ایران بزرگ مورد توجه ویژه قرار داده و نهایتا تحت تیول غیر مستقیم خود قرار دادند.

شبکه رودخانه های قابل کشتیرانی خوزستان

کارون در حال حاضر در بند قیر به رود دز وصل میباشد؛ در گذشته نیز “کانال مصنوعی[۱]” در حدود ۱۸ کیلومتری جنوب اهواز رود کرخه را هم به کارون وصل مینمود که ضمن موازنه آب در فصول مختلف, کانالی برای کشتیرانی بین دو رودخانه کارون و کرخه نیز محسوب و لذا شبکه رودخانه ای قابل کشتیرانی عظیمی در غرب خوزستان ایجاد و طبق سوابق مستند امور تجارت و کشتیرانی تا قرن ۱۹ در شوش, شوشتر و دزفول موجود میباشد. از طرف دیکر, سرگرد سلبی که سالها در اهواز و خوزستان مقیم و دریانورد و رودخانه نورد ماهری بوده در مطالعه کارونی خود در اوایل قرن ۱۹ میلادی نیز به وجود ارتباط مستقیم بین کارون و تالاب شادگان بوسیله کانال دست سازی اشاره کرده که تجارت و کشتیرانی را از شرق خوزستان یعنی بهبهان و رامهرمز به رودخانه های جراحی و مارون فراهم و از تالاب شادگان و شعبات کارون به کارون اصلی و خرمشهر و بصره و بوشهر و …. می رسانده است. متاسفانه طی پنجاه سال گذشته این کانال ها و نهرهای طبیعی بتدریج کور شده است؛ متاسفانه ما مرتکب چنین خطاهای مهلکی در تمام سواحل جنوب و شمال شده و تمام دهلیزهای تنفسی طبیعی اقتصادی, تجاری و حمل و نقلی عمق سرزمینی خود را نا عاقلانه و ناشیانه کور و محو کرده ایم!!!؛ که اگر این ارتباط مجددا احیا شوند رودخانه های غرب استان از طریق تالاب شادگان به رود جراحی وصل و مجددا شبکه کشتیرانی رودخانه های خوزستان عملیاتی میگردد. تصویر ۱ بررسی اجمالی نمای طبیعی رودخانه های استان را در قرن ۱۹ نشان و پتانسیل آنها را برای تبدیل بیک شبکه کارآمد تجاری-کشتیرانی نشان میدهد.

نقشه ۱ خوزستان و توزیع جغرافیایی شبکه رودخانه ها و حدود کشتیرانی آنها (——–) : رودخانه های اصلی خوزستان: کارون, دز, کرخه, جراحی, و زهره یا هندیجان در قرن ۱۹

Source: Britain and the opening up of South-West Persia 1880–۱۹۱۴ A study in imperialism and economic dependence Shahbaz Shahnavaz, 2005, P. 2

رودخانه کارون

کارون بعنوان بزرگترین رودخانه ایران با طولی برابر ۸۵۰ کیلومتر از چهار استان چهارمحال و بختیاری, کهگیلویه و بویراحمد, لرستان و خوزستان سرچشمه و پس از الحاق صدها شاخه بزرگ و کوچک بهم نهایتا کارون اصلی شکل میگیرد.

سرچشمه اصلی رود کارون، آب کاج و رود کوهرنگ از کوهی بهمین نام از زردکوه بختیاری در رشته کوه زاگرس است. مسیر عبوری رودخانه کارون از شهرستان های شهرکرد، بروجن، لردگان، ایذه، مسجد سلیمان، شوشتر، اهواز و خرمشهر، است. مسیر کلی کارون با شیب متوسط ۳/۰ درصد ابتدا جنوب شرقی و سپس غربی و شمال غربی است و در شهرستان های شوشتر و اهواز و خرمشهر جنوب غربی است.

قدیمی ترین نقشه سراسری که بخشهای قابل کشتیرانی آنرا بین شوشتر و خلیج فارس و با شاخه ای به رود جراحی نشان میدهد متعلق به Selby (1842, p.247) میباشد که در تصویر ۲ نشان داده شده است.

تصویر شماره ۲ مسیر کارون قابل کشتیرانی در حدفاصل شوشتر-خرمشهر بر اساس نقشه سال ۱۸۴۲ میلادی

کارون دارای سرشاخه های اصلی شناخته شده ای است که ۱۷ رود مهم آن بشرح جدول ۲ میباشد .

جدول ۲ شاخه های اصلی کارون

% میانگین شیب	طول , کیلومتر	ارتفاع منبع (متر)	محل	نا م رود
۲/۲	۲۵	۲۳۰۰	ورود دو جریان دزداران و کوفی به کارون در ۸۸ کیلومتری دهکده افشارآباد	دو آب	۱

۹/.

۹۰

۲۵۰۰

ورود چهارجریان آب جهان بین, کیار, شلمزار, جونقان به کارون در ۱۲۰ کیلومتری دهکده

بهشت آباد (جونقان)

۳/۳	۳۰	۲۵۰۰		کاری (داراکل)	۳
۳/۲	۵۰	۲۶۵۰	ورود به کارون در ۱۶۰ کیلومتری دهکده دو پلان	سبز- کوه	۴

۵/۱۰	۱۵	۳۱۰۰		تنگ محمود	۵
۲	۸۰	۲۷۰۰	ورود جریان تنگ دز	ونک	۶

۷/۵	۳۰	۲۷۰۰	سرکون	۷
۲	۹۵	۲۷۵۰	بازفت	۸
۷/۱	۷۵	۲۱۰۰	لردگان (مونج)	۹

۹/.	۲۳۰	۲۹۰۰	ورود با ماربور و سمیرم	خرسان	۱۰
۸/۳	۱۲	۱۶۰۰		درازنا	۱۱
۴/۴	۳۰	۱۸۰۰		سوسن	۱۲

۸/۳	۱۲	۹۰۰		سریاز	۱۳
۳/۳	۱۷	۹۸۰	ورود در ده مونداب	سبزآب	۱۴

۹/.	۹۰	۹۹۰	شور لالی	۱۵
۸/۱	۲۵	۵۵۰	کیارس	۱۶
۴/.	۵۱۵	۲۰۰۰	دز	۱۷
Source: Lorimer, Passim; Adamec, pp. 393-95: Jafari, passim (with adjaustment0, Gitasenasi, pages 70-72

کارون بعنوان یک معبر دریایی دارای تمام مزیتهای شیوه حمل و نقل دریایی نسبت به سایر شیوه ها (جاده ای و راه آهن) یعنی حمل و نقل انبوه و هزینه پائین میباشد و سوابق استفاده از کارون قبل و بعد از اختراع ماشین بخار و بعد از آن تا دهه ۱۳۵۰ شمسی بطور وسیع و مستند در منابع خارحی وجود دارد. زمان سفر رودخانه ای مابین خرمشهر واهواز در آب مد حدود ۵/۱۶ ساعت در ساعت و در آب جزر ۵/۱۰ ساعت اوایل ۱۸۸۰ م اندازه گیری گردیده است. همچنین شدت جریان تند موجود در کارون نزدیک به ۴-۵ مایل در ساعت و بطور کندتر ۱.۵ تا ۲ مایل در ساعت بوده است

۵.۱- جغرافیای رودخانه کارون

فاصله مستقیم بین سرچشمه کارون و مصب آن در تلاقی رود بهمنشیر با سواحل شمال غربی خلیج فارس در خور موسی حدود ۲۵۰ کیلومتر است. رود کارون بطول ۸۹۰ کیلومتر را از نظر کشتیرانی میتوان بسه بخش کارون کوهستانی و غیر قابل کشتیرانی با طولی حدود ۴۵۰ کیلومتر مابین سرچشمه ها و شوشتر، و دو بخش کارون علیا بین شوشتر و اهواز بطول۱۶۶ کیلومتر و کارون سفلی مابین اهواز و خرمشهر بطول۲۲۲ کیلومتر تقسیم و مطالعه نمود . هر دو بخش کارون علیا و سفلی بطول ۳۸۸ کیلومتر از خرمشهر تا شوشتر کارون که قابل کشتیرانی و میتوان آنرا مجددا احیا نمود منظور این مقاله میباشند.

۱.۵.۱-کارون کوهستانی مابین سرچشمه ها و شوشتر

آبریز کارون اصلی شامل دو استان چهارمحال و بختیاری , و خوزستان میگردد و دارای ۱۷ رودخانه فرعی دیگری نیز هست (جدول ۲) که تعدادی از آنها از استانهای کهگیلویه و بویر احمد و لرستان آنرا مشروب مینمایند. طول این بخش بالغ بر ۵۰۲ کیلومتر میباشد و چهار سد کارون ۴ در ایذه, و سدهای شهیدعباسپور و سد مسجدسلیمان در مسجدسلیمان, و سد گتوند در گتوند بر روی منطقه از کارون ساخته شده که دریاچه های وسیع قابل کشتیرانی را فراهم مینمایند.

۵.۱.۲– کارون علیا مابین شوشتر و اهواز

بخش کوهستانی رودخانه کارون در نزدیکی شهر گتوند در ۴۰ کیلومتری شوشتر وارد دشت خوزستان میگردد که آخرین سد مسئله دار آبی-برقی نیز اخیرا در ناحیه گتوند ساخته و افتتاح گردیده است. طول کارون از گتوند تا مدخل ورودی شوشتر بنام دو راهی بند میزان (یا سد تاریخی و باستانی شادروان) (تصویر ۵) حدودا ۴۰ کیلومتر است.

در این نقطه کارون, بندی (یک سد قدیمی تنظیمی) بدو نسبت ۲ و ۴ دانک آب کارون را بترتیب بین رودخانه های گرگر و شطیط تقسیم مینماید؛ رود گرگر شرق و رود شطیط غرب شهر شوشتر را طی و در ۳۵ کیلومتری جنوب آن در منطقه ای بنام بند قیر که محل تلاقی رود دز نیز میباشد, مجددا بهم پیوسته و عملا شهر را بصورت جزیره ای کامل در میآورند. این دو شعبه در بند میزان برحسب سهمی از شش دانگ آب جاری در کارون بشرح زیر خوانده میشوند.

الف – رودخانه گرگر

رود گرگر یا دو دانگه کانال دست ساز دوران ساسانی و جنگ شاپور ذوالاکتاف با روم شرقی است که بمنظور آبیاری و کشت و زرع جلگه شرق کارون اصلی یا شطیط و همچنین محل سازه های هیدرولیکی تاریخی و یا همان آسیابهای شوشتر حفر گردیدکه تصویر۶ آنها را نشان میدهد. بند میزان که در محل تلاقی رود گرگرکارون و شاخه غربی یعنی شطیط کارون قرار دارد در شمال این تصویر قرار دارد.

این کانال دارای طولی معادل ۸۴ کیلومتر تا بند قیر که مجددا به شاخه شرقی کارون از شوشتر یا رود شطیط و همچنین رود دز می پیوندد. قابل کشنیرانی بودن این رودخانه بوسیله تمام دریانوردان انگلیسی که بر روی کارون مطالعه کرده اند قبل و بعد از اکتشاف نفت تاِیید گردیده است

طول این قسمت از بندرگاه شلیلی – در ۹ کیلومتری مدخل شوشتر از اهواز , تا ضلع شمالی بندر اهواز در کنار پل سیاه راه آهن حدود ۱۶۷ کیلومتر است و در مسیر آن بندر تدارکاتی درخزینه قرار دارد که پس از اکتشاف نقت تنها بندر و راه چاره واسط بین مسیر آبی کارون در آبادان و خط آهن مسجدسلیمان برای نقل و انتقال تمام نیازمندیهای سبک و سنگین واردات صنعت عظیم نفت بود.

موقعیت مطلوب شوشتر که بین شعب مختلف کارون قرار گرفته و زمین های حاصلخیز آن که شهر را تبدیل به مرکزی مهم در تولیدات خام و صنعتی در کشور کرده و با توجه به استعداد های عظیم شوشتر و دزفول و سایر نقاط جلگه خوزستان در صادرات محصولات کشاورزی مهمترین استرانژی میتواند صادرات ارزان و رقابتی با احیا کشتیرانی آبی در کارون, دز و کرخه و صادرات نهایی از خرمشهر, آبادان و بندر امام متصل به شبکه رود خانه ای خوزستان میباشد.

این سه رودخانه در محل تلاقی در بند قیر به خاطر رسوباتی که با خود حمل می‌کنند از محل باتلاقی تا مسافتی طولانی، با سه رنگ مختلف دیده میشوند (تصویر ۹). آب کارون-شطیط که کانال مرکزی را تشکیل می‌دهد قرمز رنگ و آب کانال گرگر –کارون مثل شیر سفید و آب رودخانه دز کمی سیاه به نظر می‌رسید

رودخانه دز با طی حدود ۱۵۰ کیلومتر پس از ورود به استان خوزستان و گذر از دریاچه سد دز منطقه دزفول را طی کرده و با عبور از مناطق کشاورزی شمال دشت خوزستان در محل بند قیر به رودخانه شطیط متصل می گردد

پل بند «گرگر» بر فراز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها قرار دارد که مسیر رودخانه «گرگر» را مسدود کرده و عملکردی مانند سدهای امروزی دارد که منجر به هدایت آب به تونل‌های مجموعه «آسیاب‌ها» می‌شود. پیشینه ساخت این پل بند را به دوره صفوی نسبت می دهند. پیشینه ساخت این پل بند مربوط به دوره شاپور ساسانی است و بر اساس شواهد و مدارک، در زمان شاپور ساسانی پی‌ریزی و ساخته شده است.

ب – رودخانه شطیط

شطیط شاخه اصلی و غربی رودخانه کارون است که پس از ورود به شوشتر در بند میزان از شاخه دیگر یعنی گرگر جدا میگردد (تصویر ۷) و علیرغم اینکه چهار دانگه (یعنی چهار دانگ از) بمراتب پر آب تر از شاخه گرگرمیباشد ولی بر اساس مطالعات اوایل قرن ۱۹ میلادی کارشناسان انگلیسی نیز قابل کشتیرانی نبوده است. بند قیصر یا پل شادروان روی شاخه شطیط بنا گردیده که حدودا در ۴۰ کیلوکتری جنوب شوشتر مجددا شطیط در بند قیر به شاخه گرگر و همچنین رود دز می پیوندد.

۳.۵.۱– کارون سفلی مابین اهواز-خرمشهر

کارون سفلی از یکطرف شامل کارون اصلی مابین اهواز, و سه راهی حفار شرقی (صابون سازی) خرمشهر (تصویر ۱۱) تا سه راهی اروند رود بنام کارون بار در محل پل جدید شهید آرا (تصاویر ۱۱ و۱۲ و ۱۳ ) میباشد. از طرف دیگر, رود بهمنشیر از محل تلاقی رود کارون در سه راهی حفار شرقی (تصویر ۱۱) با رود خانه بهمنشیر تا خور موسی در شمال خلیج فارس است که سواحل غربی آن جزیره آبادان و سواحل غربی آن محدوده شهرهای آبادان و اروندکنار را در بر میگیرد.

فاصله رودخانه ای کارون سفلی خرمشهر تا اهواز علیرغم مسافت زمینی حدود ۱۰۰ کیلومتری حدود ۱۲۰ مایل دریایی (۲۲۲ کیلومتر) با عرضی بین ۳۰۰ یارد تا ربع مایل و عمقی مابین ۱۳ تا ۱۶ فوت در آب مد, و ۶ تا ۷ فوت در آب جزر است. ولی کارون بعنوان یک معبر دریایی دارای تمام مزیتهای شیوه حمل و نقل دریایی نسبت به سایر شیوه ها یعنی حمل و نقل انبوه و هزینه پائین میباشد و سوابق استفاده از کارون قبل و بعد از اختراع ماشین بخار بطور وسیع و مستند وجود دارد. زمان سفر در آب مد خدود ۵/۱۶ گره دریایی در ساعت و در آب جزر ۵/۱۰ گره دریایی در ساعت با شدت جریانی نزدیک ۴-۵ مایل در ساعت در دوره کشتیرانی و قبل از دوره اخیر بوده است گفته میشود که محل اتصال کارون اصلی به اروند اول بصورت نهر کوچکی بوده که در زمان عضدالدوله دیلمی و بمنظور اتصال مستقیم تر بصره به کارون و شهرهای داخلی ایران بمدت ۴۷ سال در دوره سالهای ۹۸۳-۹۳۶ میلادی بطول ۴۶۰۰ متر و تا ۲۰۰ متر تعریض که در تصاویر ۱۲.و ۱۳ نشان داده شده و لذا به کانال عضدی هم معروف است. البته روایت دیگری هم وجود دارد که نهر فوق تا سال ۱۷۵۶ میلادی و بمنظور ایجاد رقابت و برتری مسافتی خرمشهر نسبت بصره و حذف مسیر اروند و بهمشیر بطول ۲۲۰ کیلومتر تبدیل به رود کارون خرمشهر شده و در شکوفایی اقتصاد تجاری متقابل ایران و اروپا و از طریق کشتزانی در رودهای دجله و فرات نقش مهمی را ایفا نمود.

۶.۱- شاخه های رودخانه کارون سفلی

کارون در ناحیه کارخانه صابون سازی در نزدیکی خرمشهر در کانالی حدودا ۵ کیلومتری و دست ساز در اواخر قرن ۱۸ بنام حفار شرقی بدو شاخه و به سه بخش و نامهای مختلف همانطور که در تصویر۱۱ نشان داده شده خوانده و بشرح زیر تقسیم مبگردد؛ این تقسیم و تغیرات مسیر شهرآیادان را به جزیره آبادان و شهر خرمشهر را بدو جغرافیای شهری غربی و شرقی و واقع در جزیره آبادان تبدیل مینماید:

کارون قابل کشتیرانی و مورد نظر این مطالعه در حقیقت به کارون فی مابین شوشتر تا تقاطع با اروند رود در خرمشهراطلاق میشود؛
شاخه اصلی کارون در تقاطعی بنام حفار شرقی بطور مستقیم ادامه و بنام رودخانه بهمنشیر سواحل آبادان را مشروب و بموازات اروند رود حرکت تا اینکه در ۱۸ کیلومتری شرق این رود در خورموسی به خلیج فارس میریزد.
شاخه سوم همان رودخانه اروند است که متشکل از ترکیب سه رودخانه دجله و فرات از عراق و کارون اصلی از ایران است و تنها رودخانه بین المللی قابل کشتیرانی کشور با عراق میباشد.

گفته میشود که محل اتصال کارون اصلی به اروند, اول بصورت نهر کوچکی بوده که در زمان عضدالدوله دیلمی و بمنظور اتصال مستقیم بصره به کارون و شهرهای داخلی ایران بمدت ۴۷ سال در دوره سالهای ۹۸۳-۹۳۶ میلادی بطول ۴۶۰۰ متر و تا ۲۰۰ متر تعریض ساخته و در تصاویر۱۲ و ۱۳ نشان داده شده و لذا به کانال عضدی هم معروف است.

لازم به یاد آوری است که آبریز کارون به خلیج فارس در قدیم فقط از طریق دو شاخه کنونی مستقیم بهمنشیر و غیرمستقیم کارون-اروند نبوده بلکه دارای شاخه اتصالی بنامهای “رود کهنه” و “رود کور” که از نزدیکیهای سابله (همانطور که در تصاویر ۱ و ۲ نشان داده شده اند) بترتیب به خور موسی و تالاب شادگان میریزند. رود کهنه یا شط القدیمی، ظاهرا قدیمی‌ترین شعبه و مجرای کارون است‌. رود کور از سابله که ابتدای دلتای کارون است، جدا می‌شود و در خور”سیلیج[۲]” گسترش پیدا می‌کند، نام آن‌ را به دلیل واقع بودن شهر قدیم قبان در نزدیک آن‌“شط قبان‌” نیز گفته‌اند.

۱.۴- پی آمدهای مدیریت نیم قرن گذشته کارون: انتقال آب و سد سازی ها : علل و عوارض غیر قابل کشتیرانی شدن تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران

پی آمدهای انتقال آب رودخانه ها و سد سازی بر روی آنها در جهان و بخصوص در کشور ما گسترده و متنوع بوده است.

بررسی وضع موجود و ساخت و سازه چهار سد فعال (شهید عباسپور, مسجدسلیمان, کارون ۴ ایذه, و گتوند) که بنحوی جز بزرگترین ها در کشور هم محسوب میشوند طی شصت ساله گذشته بر روی کارون, چالشهای جبران ناپذیر کور کردن این رود بزرگ کاهش حجمی مستمر “جریان آب”, و تغییرات روزانه آن, و تمام پتانسیلهای آنرا عمدتا تحت الشاع تولید برق و کشاورزی در حال اهتزار جلگه خوزستان قرار داده و بزرگترین رود ایران را به تبدیل به کانال انتقال فاضلاب نموده است.

تا یکصد سال گذشته استفاده از رودخانه ها عموما محدود به آب شرب, آبیاری کشاورزی و باغبانی, و حمل و نقل محدود بار و مسافر بوده است. با ایحاد و توسعه تکنولوژی هم دامنه بهره برداریها متنوعتر و گسترده تر گردید و هم اثرات سوئی را بر رودخانه ها باقی گذاشت که بعضا در خیلی از کشورها غیر قابل جبران است. بسیاری از کشورها بموقع مرزهای استفاده و سوء استفاده از رودخانه را تشخیص و با ایجاد برنامه ریزیها, سیاستها و عملکردهای اصولی این سرمایه های ملی و جهانی را بسهم خود حفظ و کماکان از آنها بطور معقول بهره میبرند. در مقابل بعضی کشورهای دیگر هنوز درک صحیحی از این ثروتهای خدادادی نداشته و با نگاههای تک بعدی و تک محصولی خود و جوامع خود و دیگران را در معرض تهدیدات کامل محو این نعمات قرار داده اند. از میان بیش از هشت عنوان استفاده کلان از رودخانه و از جمله کارون هم اکنون از چه تعداد آنها استفاده میکنیم ؟ و چقدر؟

۱.۳.۱- مدیریت نگهداری آبراههای داخلی

“وقتی صحبت از مدیریت میشود, معمولا خوب است که تشخیص داده شود که کی مالک یا کنترل کننده آن مدیریت است و آنها از مدیریت آن, میخواهند چه بدست آورند. چون قوانین آمریکا از قانون انگلیس مشتق گردیده, ساده است که مالک آب شناسایی گردد. ایالات مالک آب هستند. تحت قانون انگلیس, یک پادشاه مالک تمام آبها است.

در خصوص “آبریز رودخانه و مدریت یکپارچه منابع آب” مطالعات عدیده ای در جهان انجام که مقوله مدیریتی و برنامه ریزی آبریز رودخانه ای را نظیر:

François Molle (۲۰۰۶), Hooper (2006) , Nile Basin Initiative Secretariat (2014), UNESCO (2004) European Commision (2007)

انجام داد اند.

در خصوص سازمان های مدیریت و سیاستگزاری آب رودخانه ای در سطح جهانی مطالعه : )۲۰۰۹ (GWP and INBO در رابطه با “مشارکت جهانی آب Global Water Partnership[۳]” در سال ۱۹۹۶ و “سازمانهای شبکه بین المللی آبریز International Network of Basin Organizations [۴] ” در سال ۱۹۹۴ نمونه هایی از آنها هستند.

بیش از یک قرن است که انواع ترافیک رو گذر رودخانه ای از جمله مسائل مدیریتی, سازمانی و قانونی منابع آبی را تشکیل میدهد و کشورهای مختلف با توجه به زمان و میزان درک صحیح و اقتصادی و زیست محیطی استفاده یکپارچه از رودخانه ها ساز و کارهای لازم را فراهم و بعضی دیگر نظیر ایران هم هیچ اقدام مناسبی را ایجاد نکرده اند.

در رودخانه مکنگ در چین, تلاش نمودند اثرات سدها و سایر سازه های مهندسی را بر آبنگاری رودهای بزرگ, انتقال رسوب, ساختار زمین, و سیستمهای مصبی رودخانه می سی سی پی تولید نمایند.

در آمریکا گارد ساحلی و قانون سال ۱۸۹۹ رودخانه ها و بنادر بر پلهای رودخانه ای نظارت دارد.

در آلمان سازمان پلیس فدرال کشتیرانی آلمان و وزارت ترافیک, ساختمان, و توسعه شهری فدرال ترافیک و دریانوردی در آبهای رودخانه ای را مدیریت و نظارت میکند . در فرانسه سازمان دریانوردی فرانسه مسئولیت کانالها و رودخانه ها, سدها و حوضچه ها و … را بعهده دارد.

بسیاری از کشورها بموقع مرزهای استفاده و سوء استفاده را تشخیص و با ایجاد برنامه ریزیها, سیاستها و عملکردهای اصولی این سرمایه های ملی و جهانی را بسهم خود حفظ و کماکان از آنها بهره میبرند. در مقابل بعضی دیگر هنوز درک صحیحی از این ثروتهای خدادادی نداشته و با نگاههای تک بعدی و تک محصولی خود و جوامع خود و دیگران را در معرض تهدیدات کامل محو این نعمات قرار داده اند. از میان بیش از هشت عنوان استفاده کلان از رودخانه و از جمله کارون هم اکنون از چه تعداد آنها استفاده میکنیم ؟ و چقدر؟ و چرا و چگونه؟

عوارض مرتبط با تضعیف رودخانه های استان خوزستان و از جمله کارون که ناشی از مدیریت و سازمان غیر اصولی و علمی بر رودخانه ها و عامل اصلی نا بسامانیهای چند دهه گذشته آنها در کشور میباشد دارای بیشترین سابقه علمی و تجربی مشاهده شده در طول تحقیق بوده که بشرح زیر یادآوری میگردند:

موانع فیزیکی رودخانه ای کشورها

امروزه در ایران و بخصوص در رود کارون عوارض متعددی طی پنچاه سال گذشته در اثر سدسازیهای کثیر و غیر سازگار با محیط ریست و حقوق حقآبه ای بهره برداران زیردست (اعم از انسان, آبزیان, تالابها و …. ) ایجاد شده که شدیدا سلامت و بقا رودخانه یزرگ کارون را بعنوان یک میراث ملی و حیاتی اجتماعی صنعتی تهدید مینمایند که عبارتند از:

۱- سدها ۲- پلهای شهری و بین شهری ترافیکی ۳- مدیریت نگهداری آبراههای داخلی ۴- قطع ارتباط کارون با تالاب شادگان ۵- آب مصرفی شرب و کشاورزی ۶- ورود فاضلاب شهری و صنعتی به کارون ,آلودگیها و سلامت بهداشت ۷- برداشت آب از سرچشمه های کارون ۸- اثرات کاهش آب شیرین ورودی کارون به خلیج فارس بر زیستگاههای آبزیان۹- جزیره های جدید کارون: کاهش دبی آب, رسوب گذاری, خطرات مهلک دوره ای طبیعی و مصنوعی آتی.

در ادامه به لحاظ اهمیت عوارض سدها بر تمام موارد استفاده از رودخانه ها در زیر دست و بخصوص بر خوزستان و چهارمحال و بختیاری اثرات آنها بر کارون بحث میشود:

الف- سدها

آب یکی از عناصر اصلی چهارگانه حیات (آب, خاک, آتش و هوا) میباشد, و توسعه حیات انسانی تا به امروز عمدتا از کنار رودخانه ها شکل گرفته و بهمین دلیل حیات انسانی به منابع آبی محدود و نامتوازن در زمین وابستگی تام دارد و از دیرباز همیشه مالکیت, ] مصرف و نگهداری آن در طول سال

سد سازی طی یکصدسال گذشته دچار تحول شگرفی از نظر اهداف اسمی (برقآبی, تامین آب شرب, و زمانبندی آب و جلوگیری از سیل) اندازه, مواد ساخت, و تکنولوژی و سرعت ساخت گردیده است؛ بطوریکه دهها سال است سدها کاملا میتوانند تا مدتها جریان روزانه رودخانه ها جبس و خیلی کاهش و یا کلا جلوگیری که خود از علل اثرات منفی شدید این نوع استفاده های جدید از رودخانه میباشد.

حدود ۴۵۰۰۰ سد با بیش از ۱۵ متر ارتفاع وجود دارد که برای استفادهایی نظیر آب شرب, جلوگیری از سیل, نیروی آب آسیابی, برق, و بهبود دریانوردی , تفریحات و گردشگری ودفع فاضلاب استفاده دارند. اگرچه اخیرا در کشورهای پیشرفته بدلایل مختلف اقتصادی و پی آمدهای زیست محیطی و اجتماعی سدسازی کاهش یافته است .

هزاران سال است که انسان برای تامین نیازهای مصرفی خود به کنترل و تنظیم جریان سدها رسیده و ایران ما بخصوص بر روی رودخانه های خوزستان از عمده ترین آنها بوده است (بند میزان شوشتر, بند قیر جنوب شوشتر, بند ناصری اهواز و …. )؛ در دنیای جدید هم با افزایش عظیم جمعیت و رشد علم و صنعت, تقاضا برای آب نیز شدیدا افزایش و بطور شگرفی نیاز به آن را نه تنها برای انواع استفاده سنتی نظیر شرب, کشاورزی, و آسیاب آبی و …. ضروری ساخته! بلکه به تولید برق آبی ارزان و سازگار با محیط زیست و همچنین انتقال بین حوضچه ای, گردشگری و … ارتقا داده است؛ نتیجتا ساخت سدهای عظیم با توان اقلیمی و قوانین و مدیریت و نگهداری معتنابه آب توجیح و ایجاد نمود, اگرچه پیآمدهای سدهای بزرگ در دهه های اولیه ساخت و بهره برداری مکشوف نبود؛ ولی در بعضی از کشورها و از جمله کشور ما “قوانین طبیعی جریان آب رودخانه ها[۵]” نادیده گرفته شد و صرفا تحت تاثیر زمان و مدت تولید برق بوسیله هر سد قرار گرفت و حاکم بر تمام مصارف دیگر در پائین دست گردید.

سدهای بزرگ علیرغم توانشان و بعلت عدم شناخت عوارض درازمدتشان, تابع عوامل داخلی مدیریتی و سیاستی و همچنین عوامل اقلیمی و آب و هوایی کوتاه و درازمدت قرار گرفت !!!! بطوریکه که عملکرد و کارآیی آنها را, از نظر سود و زیان نهایی اثرات سدها بر بالا و پائین دست رودخانه ها شدیدا مورد سوال قرار داده ؟ و بسیاری از کشورها را وادار به اتخاذ سیاستهای تجدید نظری در ساخت سدهای یزرگ, تغییر در استراتژیهای تولید نیروی برقآبی, و یا تخریب بعضی سدها نموده است؛ که افول همه جانبه کارون بزرگ با شهره بین المللی خدمات کشتیرانی به ایران و جهان, و مظاهر شاهکارهای جهانی هیدرولیکی در شوشتر را امروزه با کاهش شدید حجم , بو, کیفیت, شوری, رسوب گیری و جزیره سازی دهه های اخیر, حذف بعضی خدمات نظیر کشتیرانی, و کشاورزی جلگه ای کاملا محسوس است.

سدها بدلایل مخلفی از آبیاری کشاورزی, مصرب آب شرب, استفاده های صنعتی و تولید برق و نهایتا جلوگیری از سیلابها ایجاد میشوند. ولی امروزه در دنیا بعد از گذشت تقریبا یکصد سال از سدسازهای جدید مخالفتهای انبوه اجتماعی, زیست محیطی و اقتصادی در مخالفت با آثار سدها بر بالا و پائین دست رودخانه ها ایجاد و تصمیمگیرندگان را متقاعد به تجدید نظر در طرحهای سدسازی جدید و حتی تخریب سدهای موجود نموده است. اثرات سدها بر پائین دست رودخانه ها دارای ابعاد گوناگون است که تحت مباحث کلانی نظیر :

نظام جریان
حمل رسوبات
دمای آب, و

۴- کیفیت آب

اندازه و تفییرات آنها اندازه گیری که هر کدام دسته های دیگری از اثرات محسوستر فرعی نظیر تغییرات در تولیدات اولیه کشاورزی, آبریان, و شرب و بهداشت عمومی را بیان مینماید.

تقریبا موافقین, مخالفین سدهای بزرگ بر اثرات زیسست عظیم محیطی سدها بطور کلی در هزینه ها و منافع واقعی سدهای بزرگ اجماع داشته و تفاوت آنها در توزیع این هزینه ها و منافع در بین بخشهای اجتماع است.

سدها علیرغم منافعی که در تولید برق خانگی و صنعتی تولید دارند ولی بعلل مختلف دارای مضرات متعددی هم از نظر اجتماعی و هم از لحاظ تغییرات اساسی در کم و کیف رودخانه ها و …. نیز هستند, که ساخت آنها امروزه مواجه با موافقین و مخالفین کثیری در سطح جهانی هستند.

اثرات سدها و سایر سازه های مهندسی را بر آبنگاری رودهای بزرگ, انتقال رسوب, ساختار زمین, و سیستمهای مصبی رودخانه می سی سی پی تولید نمایند.

رودخانه های دز و کارون (که در ۶۰ کیلومتری اهواز با پیوستن بهم کارون بزرگ را تشکیل میدهند) پس از دوره جدید صنعتی کردن ایران و با قصد توسعه کشاورزی, تولید برق, و جلوگیری از سیلاب از اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی مطالعات و ساخت و سازهای های سد سازی بر روی آنها شروع کردید (سد دز در سال ۱۳۴۶) .

رودخانه کارون پس از دوره جدید صنعتی کردن ایران و با قصد توسعه کشاورزی, تولید برق, و جلوگیری از سیلاب از اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی مطالعات و ساخت و سازهای های سد سازی بر روی آن شروع کردید در سال ۱۳۵۵ شمسی با شروع بکار سد شهید عباسپور اولین دست انداریها به محدود کردن آب آغاز گردید. ایران هم اکنون سومین کشور سد ساز دنیا با ۵۰۰ سد عملیاتی است. در سال ۱۳۵۵ شمسی با شروع بکار سد شهید عباسپور اولین دست انداریهای مستقیم به کارون اصلی و محدود کردن آب آن آغاز گردید. در سالهای بعد از انقلاب چندین پروژه سدسازی دیگر بنامهای سد مسجدسلیمان, سد کارون ۳ ایذه, سد گتوند و سد کارون ۴ نیز به بار نشست تا صرفا بطور اسمی و در ساعات اوج مصرف برق کمک بزرگی به شبکه برق ملی بعمل آمد!!!! و کاملا جریان ورودی آب آن در تمام فصول کنترل گردید که بسهم خود و علیرغم تاثیر قاطع در تامین برق کشور و آب مصرفی دشت وسیع خوزستان و اهالی پائین دست شهرهای آن داشت! چون متولیان رودخانه نتوانستند میزان سطح آب متوسط فصول مختلف را تامین نمایند تبعات نامطلوبی بر کارون پدید که اولین آن ایجاد تدریحی جزایر متعدد در آن و بخصوص در نواحی مستعدی نظیر ناحیه ۱ کیلومتری صخره ای بین پل های سفید و سیاه در محل بند قدیم اهواز, صدمه شدید به محیط زیست و افزایش شدید آلودگی آب, غیر قابل استفاده کردن و بد مزه گردن آب مصرفی نیز میباشد.

و سلامت و شرایط رو بزوال کارون را وخیمتر و آنرا با استانداردهای رودخانه ای مریض از نظر بهداشتی و حیات آبزیان و استانداردهای شرب و کشاورزی کاملا مواجه سازد که ساخت و عملیاتی شدن سد گتوند (که بر روی کوههای نمکی بنا نهاده شده است؟؟؟؟) نیز معضل مزمن کارون را خیلی تشدید نمود, که ملاحظه آثار وخیم نیز با ساعتی قدم زدن در ساحل در اهواز گویای این واقعیت تلخ بزرگترین رودخانه کشور و کارون و کرخه تمدن ساز خواهد بود.

عوارض سدها:

با ایجاد این سد و متعاقبا سدهای بعدی کاملا جریان ورودی آب آن در تمام فصول کنترل گردید؛ که بسهم خود و علیرغم منافع تامین برق کشور!!! آب مصرفی دشت وسیع خوزستان و اهالی پائین دست شهرهای آن را کاهش داد! و تبعات آشکار و پنهان نامطلوب سد های بزرگ اولیه بر کارون پدید در اوایل دهه پنچاه آشکار که اولین آن ایجاد تدریحی جزایر متعدد در آن و بخصوص در نواحی مستعدی نظیر ناحیه ۱ کیلومتری صخره ای بین پل های سفید و سیاه در محل بند قدیم اهواز بود؛

صدمه شدید به محیط زیست و افزایش شدید آلودگی آب, غیر قابل استفاده کردن و بد مزه گردن آب مصرفی نیز از تبعات بعدی میباشد که بدلیل شروع جنگ تحمیلی اثرات آنها بر روی تضعیف کم و کیف آب شرب شهرهای تخلیه شده خرمشهر و آبادان درک نشد. چون متولی رودخانه یعنی وزارت نیرو نتوانست و اصولا درک علمی و تعهدی برای تعیین حقآبه های حیاتی پائین دست قائل نبود!!!! و میزان سطح آب متوسط فصول مختلف تامین نگردید.

سدهای جدید یکصد سال گذشته در کشورهای پیشرفته با ضوابط و مقررات زیرساختی و مدیریتی جامع و قاطع بدلایل متعددی از جمله تنظیم و تامین آب کشاورزی, شرب برقآبی و حتی کشتیرانی ساخته شده و در سالهای اولیه فعالیت ظاهرا (صرفا دلیل محسوس نبودن عوارض آنها در کوتاه مدت!!!!) دارای مزایای اقتصادی زیادی از نظر تولید و ارزشهای افزوده و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم بوده اند. ولی در جهان پیشرفته و هشیار در اندازه گیریها و تحقیقات آزاد مدیریت, با مشهود شدن تدریجی عوارض سدها! آنها نتوانسته اند عوارض مخرب غیر پیش بینی شده آنها را مستور نگهداشته و دهها سال است استراتژیهای تامین منافع سنتی سدها را تفییر داده اند (برچیدن سدها, عدم ساخت سدهای جدید برقآبی, تضمین حقابه های زیر دست, …….) که همه ناشی از پیشرفت علوم زیست محیطی . مدیریت های مردم نهاد, افزایش سطح آگاههیهای عمومی و تخصصی مردم راجع به زمین و … بوده است.

اما در کشورهای در حال توسعه و متاسفانه در کشور ما هنوز سیاستهای قدیمی و تک بعدی توسعه امور زیر بنایی صنعتی و ساخت سدهای سریالی کثیر و با اتکا بر کشاورزی سنتی غرقابی, تولید برقآبی بقیمت کاهش شدید و حتی حذف بخش عمده ای از حقآبه های زیردست رودخانه ها و از جمله کارون, دز, کرخه, جراحی, دریاچه های هامون و ارومیه, جاموریان و غیره شده که خود تبعات کثیر و وخیمی نظیر خشکی تالابهای بین المللی شادگان و هورالعظیم و ایجاد کانونهای تبعی ریزگرد در خوزستان و کشور, کوچ اجتماعی مردم حاشیه رودها و تالابها , بیماری و پی آمدهای انسانی و دامی و حیوانی و …. شده است.

در حالیکه کشور ما در منطقه حاره ای و خشک با بارش کم قرار دارد و سدها بعلت قلت تجمیع آب پشت آنها قادر به تولید برق پیش بینی شده نیستند! دولت میتواند با اتکا به سایر گزینه های مولد برق نظیر گاز, خورشید, و دریا فشار بر رودخانه ها را به منظور سدهای برقآبی کاملا کاهش و حتی حذف نماید.

امروزه نظریه رودخانه های جریان آزاد از روشهای چدید مدیریت و بهره برداری نوین از رودخانه ها شناخته شده و دنبال میشود. بیش از نیمی از ماهیان جهان در رودخانه های جریان آزاد رندگی میکنند در حالیکه در روخانه های دیگر و از جمله کشور ما حیات آبزیان در حال محو شدن کامل است. از طرف دیگر امروزه ثابت شده که رودخانه های جریان آزاد باعث تقویت بهره وری زمین کشاورزی دشتهای سیلابی و مصبهای رودخانه ای در اثر سیلهای دوره ای و همچنین مواد مغذی برای چانداران دیگر میگردد.

نمایی از عبور یک کشتی تفریحی عطیم هنگام عبور از زیر یک پل رودخانه ای.

ساخت بیش از ۵۰ پل بر روی کارون طی ۵۰ سال گذشته عملا حمل و نقل کشتیرانی را در سه بندر شوشتر, درخزینه و اهواز در این رود بطول قابل کشتیرانی ۴۰۰ کیلومتر به بن بست کشانیده است.

تصویری از کارون در جین ساخت اولین بزرگ فلزی ایران بر روی کارون” خود قضاوت کنید! کارون دیروز با یکصد سال اختلاف زمان از ۱۳۱۵ تا ۱۳۹۳. تفاوت در کجاها است؟

تصاویر از کارون! خود قضاوت کنید! کارون امروز پس از یکصد سال از ۱۳۱۵ تا ۱۳۹۳ تفاوت در کجاها است؟
کارون امروز: پل سفید سال ۱۳۹۳ مملو از جزیره و بستن دهنه های پل سفید بعلت کاهش آب	کارون دیروز ۱۰۰ سال پیش در حال ساخت پل سفید

کارون سال ۱۳۹۵ و مجمع الجزایر درون آن در اهواز بعنوان آتشهای زیرخاکستر سیل های غیر پیش بینی شده آتی؟

بستر آبی خشک شده کارون در سال ۱۳۹۵. مقایسه کنید با عکس ۱۰۰ سال پیش هنگام ساخت و نصب پل سفید!!!!!

تالاب شادگان

هورالعظیم: دیروز و امروز

رود کرخه و آبندهای آن بعد از سد کرخه

کوههای نمکی در سد گتوند خوزستان

خانه معین التجار یا خانه شیخ خزعل، مربوط به دوره قاجار می‌باشد و در شهر اهواز، استان خوزستان، کنار پل سفید واقع شده. در دوره قاجار که کار کشتیرانی تجاری در رود کارون از خرمشهر به اهواز و بالعکس رونق یافت.

تصویری از بند میزان یا سد قدیمی و تاریخی تنظیمی شوشتر عهد ساسانیان

نمایی از کارونبا بند میزان ۲۵۰۰ سال پیش مهندسی دو دانگه و چهار دانگه کردن کارون بدو رودخانه شطیط (سنگلاخی) و گرگر برای تعمیم کشاورزی و ایجاد کشتیرانی در رودخانه دست ساز گرگر

تصویری از سازه های هیدرولیکی تاریخی روی رود گرگر شوشتر

شاهکار مهندسی هیدرولیک ایرانی در ۲۵۰ سال پیش در کارون واقع بر کامال دست ساز گرگر

تصویر رودخانه کارون در شمال شوشتر در محل بند میزان

تصویر رودخانه گرگر بین شوشتر و درخزینه

تصویر شاخه های کارون بنامهای رودخانه های گرگر و شطیط شوشتر و تلاقی با رودخانه آنها با رود دز دربند قیر شوشتر که آب آنها دارای سه رنگ مختلف است

تصویر بند قیصر یا پل شادروان شوشتر با ۴۴ دهنه بر روی رود شطیط

تصویر رود کارون در محل اتصال به رودخانه های بهمنشیر(سه راهی صابون سازی) و اروند رود در خرمشهر

تصویر مسیر رود کارون بین سه راهی بهمنشیر و کارون بار در اروند رود

تصویر رود کارون در بین سه راهی بهمنشیر و پل قدیمی خرمشهر که بخشی از آن در بالای تصویر دیده میشود.

تصویر رود کارون از سرچشمه در زردکوه و ارتفاعات چهارمحال و بختیاری تا مصب در خرمشهر و آبادان در خلیج فارس

[۱] Cut Canal (in Arabic Nahr al Matur or Matuah)

[۲] Silij

[۳] Global Water Partnership (GWP)

[۴] International Network of Basin Organizations (INBO)

[۵] Flow Regulations

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

رودخانه کارون؛ چالش با نفسهای آخر (مقاله ای از دکتر پرویز باورصاد)

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ