انسان ها نزدیکتر، جان ها دورتر؛ گزارش درباره کتاب ویلیام چیتیک

نشست بررسی کتاب ویلیام چیتیک با سخنرانی رحمتی، کیانی، مرتضویان و فقیه ملک مرزبان

انسان‌ها نزدیک‌تر، جان‌ها دورتر

هادی مشهدی

روزنامه اعتماد

عشق مضمون محوری و کلیدی در اندیشه عرفانی اسلامی است و جایگاه بلندی نزد عرفا و متفکران و حکمای بزرگ ایرانی دارد. این عشق صد البته محبت الهی و شوق محبوب جاودانی است که گاه به صورت تمثیلات بیان می شود و زمانی در اشعار منظوم در دیوان های شاعران بزرگی چون مولانا و عطار و نظامی گنجوی. به تازگی کتاب <<عشق الهی>> نوشته ویلیام چیتیک، به ترجمه انشاءالله رحمتی و حسین کیانی، به کوشش نشر سوفیا منتشر شده است. این کتاب به موضوع عشق در آثار منثور در زبان های عربی و فارسی می پردازد؛ نویسندگانی که در این کتاب به آثارشان پرداخته می شود، عشق را نه بر مبنای توصیفات دیگران بلکه بر مبنای تجربه خویش از عشق الهی توصیف می کنند. بر اساس نوشته سیدحسین نصر در مقدمه کتاب، <<عشق الهی>> یکی از هوشمندانه ترین و معتبرترین آثاری است که در موضوع عشق در معنویت اسلامی به زبان انگلیسی نوشته شده است. نشست اخیر مرکز فرهنگی شهرکتاب به نقد و بررسی این اثر اختصاص یافت. در این نشست علی مرتضویان، نسرین فقیه ملک مرزبان، انشاءالله رحمتی و حسین کیانی حضور داشتند.

عشق را باید از نو ابداع کرد

حسین کیانی

مترجم و پژوهشگر

حسین کیانی نخستین سخنران این نشست بود که در ابتدای سخنان خود روند شکل گیری این ترجمه را تشریح کرد و برخی مولفه های کتاب را برشمرد. وی اظهار داشت: در سال ۱۳۹۴ رحمتی که خود رحمتی است برای اهل حکمت و معرفت، ترجمه مشترک این اثر را به من پیشنهاد داد. خواندن عشق الهی بسیار لذت بخش بود؛ چراکه کرختی و سردی معمول متون فلسفی را نداشت. از آن پس کار آغاز شد و مراحل مختلف آن در زمان مقرر به انجام رسید. در ادامه بحث طرح دو پرسش ضرورت دارد: <<اساسا ضرورت طرح مساله عشق در روزگار ما چیست>>؛ <<با وجود منابع متعدد فارسی درباره عشق، چرا باید عشق را در آرای یک فیلسوف انگلیسی (یا جز آن) جست؟>> در پاسخ به پرسش اول، به اعتقاد من در نبود عشق و نگاه زیباشناسانه است که چنین فجایعی در جهان امروز رخ می دهد. آلن بدیو در کتاب <<در ستایش عشق>> از زبان آرتور رمبو می گوید: عشق را باید از نو ابداع کرد. البته درباره این سخن می توان بحث کرد؛ اما به گمان من نکته حایز اهمیت این است که باید عشق را بازیابی کرد؛ از آن پس باید آن را مرور کرد و بعد باید در زندگی به تمرین آن پرداخت.

وی پاسخ پرسش دوم را این گونه تبیین کرد: در ترجمه اینگونه منابع از دو نکته نباید غافل شد؛ اول روش شناسی پژوهشی و مقوله بندی است و دوم استخراج موضوعات و نظریه ها از منابع فارسی. شیوه ورود به این متون و استخراج موضوعات و نظریه های متعدد درباره عشق بسیار حایز اهمیت است. تاکنون بحث های کلی در این باره صورت گرفته است؛ اما مباحث جزیی، مفصل و تحلیلی کمتر بوده است. بنابراین می توان از متدولوژی این اثر بهره جست. دلیل دیگر مترتب بر این امر را می توان بر اساس قول حافظ تبیین کرد: یک قصه بیش نیست غم عشق وین عجب/کز هر زبان که می شنوم نامکرر است. به این معنی که قضیه عشق با یک بار گفتن و نوشتن چندکتاب حل نمی شود؛ این مساله در زبان ها، فرهنگ ها و تجربه های متعدد، متفاوت است و می تواند برای ما تازه باشد.

کیانی به ضرورت امر ترجمه در دریافت رویکردهای متعدد اشاره کرد و افزود: ویلیام چیتیک در این اثر رویکرد یادشده را به کار گرفته است؛ او بازیابی عشق الهی از میان متون عرفانی و ادبی پارسی را در نظر داشته است. عنوان اصلی این اثر <<عشق الهی>> و عنوان فرعی آن <<متون (ادبیات) اسلامی و راه به سوی خدا>> است. این کتاب در ۲۰۱۳ به کوشش انتشارات دانشگاه ییل چاپ شد. متن اصلی آن ۴۸۰ صفحه است؛ اما متن فارسی با واژه نامه و نمایه، حدود ۷۰۰ صفحه است. چیتیک موضوع عشق الهی را ابتدا در قرآن و سپس در متون ادبی و عرفانی منثور فارسی (تا سده ششم)، جسته است. او موضوع بندی بدیعی را صورت داده است؛ نویسنده در پی به کارگیری رویکردی تازه در موضوع عشق الهی بوده است تا این موضوع با زمانه ما سازگاری یابد. وی افزود: کتاب عشق الهی از سه بخش اصلی با زیرمجموعه های مرتبط تشکیل شده است. نویسنده در بخش اول مبدا و پیدایش عشق، داستان خلقت و هبوط را در نظر داشته و با مبحثی به عنوان علم النفس روحانی، موضوع دگرگونی غرب و مراتب کمال نفس را کاویده است. در بخش دوم درباره حیات یا زندگانی عشق و مقولات طلب، راه و احوال سالکان سخن گفته شده است. بخش سوم غایت یا حقیقت عشق، رنج عشق، تحقق توحید و نیست شدن در توحید در نظر نویسنده بوده است. به نظر من مباحثی که چیتیک تحت عناوین فضیلت های خاک، موقعیت دشوار، روانشناسی روحانی، دگردیسی غرب، زیبایی تعلق، عشق در فلسفه، رنج عشق، حیات در ممات و مثل آنها درانداخته است، واقعا بدیع و تازه است.

کیانی در ادامه به ساختار اثر اشاره کرد و آن را از حیث متدولوژی تحقیق، الگوی مناسبی برای صورت دادن کارهای پژوهشی دانست و تصریح کرد: با به کارگیری این روش می توانیم از منابع عرفانی و فلسفی خودمان مطالبی تازه را برکشیم. ترجمه دقیق و زیبای متون ادبی و عرفانی در کتاب عشق الهی، برای من (که در رشته مترجمی زبان انگلیسی تحصیل کرده ام) واقعا آموزنده و لذت بخش است و مقابله آنها با متون اصلی می تواند برای مترجمان مفید باشد. وی در انتها برخی دشواری ها و فرازوفرودهای ترجمه را به اجمال برشمرد.

مسمانی و راه عشق

انشاء الله رحمتی

پژوهشگر و استاد فلسفه

انشاء الله رحمتی دیگر سخنران این نشست در آغاز مناسبات و ضروریات کار مشترک در امر ترجمه را تشریح کرد و اظهار داشت: معمولا در ترجمه مشترک، کار دو بخش می شود؛ یک مترجم بخشی را انجام می دهد و مترجم دیگر بخشی دیگر را. اما من و کیانی این رویکرد را به کار نگرفتیم؛ هر دو همه متن را ترجمه کردیم؛ به یک معنا این متن دوبار ترجمه شده است. برای من خیلی مطلوب بود این کتاب ترجمه شود؛ این زمانی بود که مشغول ترجمه جلد سوم <<کتاب اسلام ایرانی>> بودم. تقریبا نیمی از آن کتاب درباره خاصان عشق (به ویژه روزبهان شیرازی) است؛ همان وقت با کتاب عشق الهی آشنا شده بودم و تصور می کردم، می تواند به نوعی مکمل آن اثر باشد. به دنبال ترجمه آن بودم؛ اما محقق نمی شد تا اینکه به کوشش کیانی صورت یافت. کیانی، از آنجاکه حس حق طلبی داشت و دنبال بهبود کار بود، اجازه داد من کار را باری دیگر بازنویسی کنم؛ البته او دوباره ترجمه من را بازبینی کرد؛ از این روی این اثر دوبار ترجمه شده است. هرکدام از ما آنچه را در توان داشتیم صرف کار کردیم؛ آنچنان که گویی بناست به تنهایی ترجمه را صورت دهیم. وی شرح نکاتی درباره کتاب را نیز ضروری دانست و در این باره تصریح کرد: در شرح جایگاه این نوع نگاه به عشق در عرفان ما باید گفت، معمولا هر سنت اصیل دینی برای ارتباط با خداوند سه راه را پیشنهاد می دهد: عمل، عشق و علم (معرفت) . مخاطبان این اثر، اهل طریق عشق اند. اگر بر این اساس انسان ها را به سه دسته <<اهل ابتلا و محنت>>، <<اهل احساس و محبت>> و <<اهل شهود و معرفت>> تقسیم کنیم، مخاطبان این اثر در دسته دوم قرار می گیرند. البته این گونه نیست که اگر کسی طریق عشق را مبنا قرار داد، به آن دو طریق دیگر بی توجه است؛ چراکه طریق عشق هم معرفت و عمل خاص خود را می طلبد؛ اما آنچه برای آنها در درجه اول اهمیت قرار می گیرد، عشق است. چیتیک بر این باور است که مخاطبان غربی، اسلام را به عنوان دین عشق نمی شناسند؛ اگر در جهان، تصور غالبی از اسلام وجود دارد، این است که اسلام دین عمل (فقهی) است. از این روی او بر این مساله تاکید می کند که بسیاری از غربی ها مولوی را می شناسند؛ حال آنکه برای آنها عجیب می نماید که او مسلمان بوده باشد؛ گویا تناقضی بین عشق و اسلام وجود دارد.

رحمتی افزود: چیتیک کار خود را بر مبنای عیان کردن وجه عاشقانه اسلام صورت بندی کرده است. اما به نظر می رسد وقتی از اسلام عاشقانه می گوییم، خوب است به چند نکته توجه کنیم. معمولا در میان ما مسلمانان نیز این راه، راهی هموار نیست؛ اینگونه نیست که مسلمان ها به راحتی طریق عشق را پذیرفته باشند. از این روی به نوعی می توان به غربی ها حق داد؛ آنها با مطالعه بسیاری از کتب ما و در نظرآوردن سنت های اسلامی، چندان چیزی درباره طریق عشق نمی یابند. در واقع سخن گفتن از عشق در ساحت دین به دو مانع اصلی برخورد می کند: مانع معرفتی و مانع شرعی. معمولا برای فلاسفه (مشاییون) سخن گفتن از عشق بی معناست؛ چراکه عشق در جایی محقق می شود که جمال باشد؛ یعنی بین عشق و زیبایی یک پیوند ذاتی وجود دارد؛ اما سخن گفتن از عشق به خداوند به گونه ای متناقض نماست؛ چراکه خداوند را به صفات کمال متصف می کنیم؛ حال آنکه تصور ما از زیبایی (اگر به معنای حقیقی کلمه در نظر آورده شود نه به معنای استعاری) را نمی توان درباره خداوند به کار برد. این منع معرفتی است.

وی مفهوم تجلی را به عنوان اساس رویارویی عرفا با مانع فلسفی برشمرد و از آن پس در تبیین مانع شرعی افزود: می دانیم متشرعان در طول تاریخ، سخن از عشق درباره خداوند را تکفیر کرده اند؛ چراکه به نوعی آن را دون شأن خداوند می دانند. اگر مفهوم عشق الهی را در مقابل گزاره <<این التراب و رب الارباب>> قرار دهیم، این رویکرد را به خوبی درمی یابیم. اما از سوی دیگر می دانیم که عرفا در سنتی که مبنای دید متشرعان نیز است (هم در آیات قرآن و هم در احادیث) مصادیق فراوانی را می یابند مبنی بر اینکه عشق بازی با خداوند نه تنها ممکن است، بلکه ممدوح است. اما اگر ما به نوعی راه عشق را هموار کنیم، به نظر می رسد عشقی که نزد عارفان وجود دارد به دو (یا سه) شکل تلقی می شود. یونانی ها در عصر طلایی فلسفه، بسیار عمیق درباره عشق اندیشیده اند؛ آنها با سه واژه درباره عشق گفته اند: فیلیا، آگاپه و اروس. معمولا اهمیت یک مضمون سبب می شود واژه های متعددی به آن اطلاق شود.

رحمتی واژگان یادشده را از حیث کاربردشان در فرهنگ یونانی تشریح کرد و سپس بر اساس آن رویکرد عرفای مسلمان در رویارویی با مفهوم عشق را شرح داد. وی در انتها اظهار داشت: به نوعی می توان گفت در عرفان اسلامی اروس (عشق انسانی) و آگاپه (عشق الهی) تلفیق می شود. آنچه در کتاب عشق الهی طرح شده است بر هیچ یک از این دو نگاه دلالت ندارد؛ یعنی وقتی سخن از عشق الهی می کند، به هیچ روی رسیدن از عشق انسانی به عشق الهی را در نظر ندارد. فرض نوشته هایی که در این اثر بررسی شده اند، این است که می توان راسا به خود خداوند عشق ورزید؛ می توان گفت بهترین نوع رابطه ما با او همین رابطه عاشقانه است (نه رابطه عمل است و نه رابطه معرفت).

اصل و فصل من عشق است

علی مرتضویان

پژوهشگر و محقق

علی مرتضویان سخنران بعدی این نشست برای معرفی ویلیام چیتیک، اشاره به سخن دکتر سیدحسین نصر درباره او را مطلوب دانست و اظهار داشت: <<آیا کسی که عاشق نشده باشد، می تواند از عشق بنویسد؟ در پاسخ به این پرسش می توان پرسید: آیا اساسا کسی هست که عاشق نشده باشد؟ در حقیقت کسی که عاشق نشده باشد، نمی تواند با قلمی تاثیرگذار از عشق بنویسد؛ ولی برای اینکه به این نوشتن بتوان چیزی از حقیقت عشق منتقل ساخت، آدمی باید توانسته باشد از مرحله نخست عشق که عشق به خویشتن است، فراتر رفته باشد. >> من تصور می کنم جز چیتیک مترجمان هم از خویش فراتر رفته اند؛ در انداختن چنین کار عظیمی، آن هم به شیوه ای که تاکنون جزو محالات بوده است، تنها در این صورت ممکن است. این اثر از حیث ترجمه، کاری درجه یک است. من تاکنون کاری به این قوت در این حوزه ندیده ام. به ویژه واژه نامه بسیار درخشان است؛ یک ترجمه خوب باید دینامیک باشد؛ یعنی معادل ها باید پویا باشد، نه تک معنایی. این پویایی در این اثر به قوت دیده می شود. وی ضمن اشاره به مصادیقی متعدد بر ویژگی یادشده تاکید کرد و نیز برخی آسیب های وارد بر کار ترجمه را برشمرد و اظهار داشت: کیانی در ابتدای سخنان خود پرسشی را طرح کرد با این مضمون که <<آیا در روزگار فعلی طرح موضوع عشق ضرورت دارد؟>> با قوت باید گفت <<بله، از همیشه بیشتر>>؛ بنابراین انتخاب این کتاب در این روزگار یک امتیاز بسیار بزرگ است که باید به شما داده شود. در دورانی که ما زندگی می کنیم عوامل بسیاری وجود دارند که باعث جدایی انسان ها می شوند؛ انسان ها در ظاهر به یکدیگر نزدیک می شوند اما جان شان از هم دورتر می شود. بنابراین عشق و ایثار بیش از هر زمان دیگر باید طرح شود. برادرم، پدرم، اصل و فصل من عشق است/ که خویش عشق بماند نه خویشی سببی.

ضرورت طرح یک ابهام

نسرین فقیه ملک مرزبان

پژوهشگر و محقق

ملک مرزبان بخش اول سخنان خود را به رویارویی جهان غرب با فلسفه و عرفان اسلامی اختصاص داد و در این باره اظهار داشت: در نظر آورید، ایراد یک سخنرانی به زبان انگلیسی در یک کشور غربی چگونه خواهد بود؛ ارتباط با مخاطبان در طرح برخی مقدمات و تعاریف بدیهی با مشکل مواجه خواهد شد؛ ما از عشق می گوییم؛ او love را در نظر دارد؛ اما این دو مفهوم یکی نیستند؛ مثال های بسیاری را (از مفاهیم ذاتی تا استعاره ها که در زبان فارسی نقشی ماهوی و ذاتی یافته است) را می توان طرح کرد. باید در نظر داشت، بسیاری از استعاره ها برای یک ایرانی حوزه معنایی وسیعی دارند و برای یک غربی حوزه معنایی وسیع دیگری. امروز اشتراک حوزه های معانی در گفتمان فارسی، عربی، انگلیسی فاصله انداخته است؛ از این روی جز زبان آموزی، وجود ترجمه هایی از این دست و نظرگاه افرادی چون کربن، ماسینیون و چیتیک به مثابه روزن و کانالی است که می تواند گفتمان های متفاوت را با یکدیگر مرتبط سازد.

وی افزود: گویا مطلوب است امروز از نو نگاه های مختلف به یک مفهوم را در نظر آوریم؛ در این حوزه نظرگاه افراد یادشده می تواند به ما کمک کند. از این روی ترجمه این اثر در خور تحسین است؛ اما گویا پیش از آن باید چیتیک را تحسین کرد از این بابت که مفاهیم عرفان و فلسفه اسلامی را به درستی دریافته و به انگلیسی برگردانده است. او روزنه ای برای ما باز کرده است که بسیار بی نظیر می نماید. من در مقاله ای بر این امر تاکید کرده ام که ما در گفتمان اسلامی یا ایرانی (در مقولات مختلف گفتمان عشق)، باید یک ابهام را رعایت کنیم؛ این ابهام عمدی و ضروری است؛ می خواهیم مفهوم عشق را که هم بر اروس دلالت دارد و هم بر آگاپه، در <<او>> بیابیم؛ چرا خدا اینقدر <<او>> می شود؟ چرا معشوق اینقدر <<مستعار>> می شود؟ باید دریافت چرا مدام درباره جنسیت این معشوق بحث می شود؛ باید ابهام موجود در این گفتمان را هم برای خودمان تحلیل کنیم و هم به ویژه برای مخاطب غربی. این اثر از این حیث فوق العاده است.

ملک مرزبان در شرح مساله ای دیگر به اشکال مختلف مواجهه با منابع عرفانی اشاره کرد و تصریح داشت: از قرن چهاردهم به این سوی اومانیسم، شیوه های اگزیستانسیالیستی و نیز تجربه گرایی در شناخت هستی، نقش اصلی را بر عهده دارند. ما ضمن گفت وگو درباره مباحثی چون تحلیل گفتمان، مدرنیته، پست مدرنیته، نقدهای اسطوره ای، نقد در حوزه استعاره های مفهومی و مسائلی از این دست، درمی یابیم که این بحثی است از یک افق انسان شناختی مرتبط با تجربه. حال تصور کنید فردی که بر مباحث عرفانی مسلط است، در طرح یک مبحث جز روابط خطی و افقی در تجربه های انسانی، روابط عمودی خداانسانی را نیز در نظر آورده است؛ از آن جا که امروز در بسیاری از مکاتب فکری و به ویژه نقد ادبی این رویکرد مغفول مانده است، آن چه فردی مثل چیتیک (با ملیت و زبانی دیگر) صورت می دهد برای محققان و منتقدان ما مغتنم است. به اعتقاد من برداشت و مواجهه ما با عرفان (به عنوان ایرانیان و فارسی زبانان) با درکی توام است که امثال چیتیک از آن دارند.

وی تاکید کرد: در بسیاری موارد، نقدها و نظریه ها و مکاتب فکری غربی به صورت ظاهری و صوری الگو قرار می گیرد؛ همچنین بسیاری از مفاهیم و متون عرفانی ما با رویکردی ظاهری با آنها قیاس می شود و متاسفانه به نتایج نادرستی می رسد. ممکن است ما در رویارویی با کتاب های عرفانی و فلسفی فارسی یا عربی مضامین را ملموس بیابیم؛ اما افرادی چون چیتیک برای ما توضیح می دهند چه اتفاقاتی در این آثار صورت یافته است و چگونه باید این مطلب را سازمان داد و فهمید؛ در نتیجه رویارویی ما با این اثر می تواند برای آموختن روش تحقیق و نیز برای آموختن نوع نگاه به مطلب مفید باشد. مطلب دیگری به اعتقاد من در خور توجه است؛ چیتیک به درستی دریافته است که باید مقدمات و اصطلاحات و نیز مراد خود از آنها را تشریح کند. برای تاکید بر این رویکرد می توان مخاطب را به بخش هایی از مقدمه در این باره ارجاع داد. ضمن مطالعه بخش های متعدد این اثر درمی یابیم مولف برای اصطلاح شناسی کار خود تعاریفی را ارایه می دهد؛ گویا او در پی این است که جهان بینی مشخصی را که به خوبی شناخته است با زبانی بسیار ساده برای افرادی تفهیم کند که ممکن است آن را خوب نشناسند؛ این ترمینولوژی هم به کار مخاطبان ایرانی می آید و هم به کار دیگر مخاطبان؛ همچنین می تواند بسیاری سوءتفاهم ها در زبان انگلیسی را رفع کند.

ملک مرزبان شرح نکته ای دیگر درباره کتاب عشق الهی را ضروری دانست و در این باره گفت: این اثر به کوشش یک محقق نوشته شده است، نه یک شیفته. به عنوان مثال از گفته های رحمتی آن چنان برمی آید که او خود عارف است؛ این موجب می شود عبارت او شاعرانه باشد. گرچه ترجمه بسیار مطلوب است، اما من خرسندم از اینکه اثر یک محقق را می خوانم نه اثر یک شاعر را؛ من نمی خواهم دیگر شعر عشق بخوانم، می خواهم دریابم فلسفه عشق، فکر عشق، تبیین هستی شناختی عشق در کتاب های منثور چگونه است. به گمان من از این روی نظام مندی کتاب بسیار هوشمندانه صورت گرفته است؛ این گونه است که مولف ابتدا زمینه الهیاتی اثر خود را تبیین می کند، از آن پس به داستان عشق، درونیات آدمی، راه، غایت و اتصال می پردازد. گویا برای بسیاری یک سوءتفاهم پیش آمده است؛ اما مولف تمام اجزا را می گشاید، آنها را در جای خود قرار می دهد و با عبارات مختلف مفهوم را بازیابی می کند.

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

انسان ها نزدیکتر، جان ها دورتر؛ گزارش درباره کتاب ویلیام چیتیک

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ