گزارش لوییس پلی و تحلیلی بر آن از دشتی در سال ۱۲۴۲ ه.ش.

گزارش لوییس پلی و تحلیلی بر آن از دشتی

در سال (۱۲۴۲ هجری شمسی / ۱۸۶۳ میلادی)

به سعی میثم رضایی، محمد رنجبر

در نیمهٔ قرن نوزدهم، زمانی که ساختار اجتماعی جنوب ایران بر پایهٔ قبایل و رؤسای محلی استوار بود، مأمور سیاسی بریتانیا در خلیج فارس، لوییس پلی (Lewis Pelly)، گزارشی دقیق و میدانی از منطقهٔ دشتی گردآوری کرد. این سند، مورخ ۲۲ اردیبهشت ۱۲۴۲ هجری شمسی (۱۲ مه ۱۸۶۳ میلادی)، از جمله منابعی است که سیمای اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی دشتی را در قالب داده‌های آماری و مشاهدات مستقیم به تصویر می‌کشد. این گزارش تصویری روشن از پراکندگی و تراکم روستاها و وضعیت اقتصادی آنها، ساختار قدرت محلی و ارتباط مناطق دشتی با یکدیگر و ارتباط مجموع انها با مراکز اصلی اقتصادی خلیج فارس مانند بوشهر را ارائه می‌دهد.
از نظر جغرافیایی، ناحیه دشتی میان رشته‌کوه‌های زاگرس جنوبی در شمال و سواحل خلیج فارس در جنوب ایران واقع شده . این منطقه دارای تنوع اقلیمی قابل توجهی است؛ نواحی شمالی و شرقی دارای ارتفاعات کوهستانی، نواحی مرکزی شامل دشت‌های حاصل‌خیز کشاورزی، و نواحی جنوبی دربرگیرنده مسیرهای بازرگانی منتهی به خلیج فارس و بندر بوشهر هستند.
بر اساس داده‌های لوییس پلی، مسیرهای اصلی ارتباطی شامل خطی از جم، ریز، بنک، بردستان، دیر تا شنبه و سپس تا کاکی و خرموج بوده است. این مسیرها نه‌تنها راه‌های ارتباط داخلی دشتی را تشکیل می‌دادند بلکه بخشی از مسیرهای تجاری و نظامی بین مناطق کوهستانی و دریایی و بندر بوشهر به عنوان یکی از بنادر مادر محسوب می‌شدند.
از دید تاریخی، این روستاها در قرن نوزدهم تحت کنترل طوایف مختلف دشتی و شاخه‌های فرعی آن بوده‌اند.” در این مورد در آینده خواهیم نوشت “ساختار قدرت در دورهای مختلف در قالب خان و کلانتر و ضابط‌ها و رؤسای محلی شکل گرفته ، کلیت آن در ابعاد محلی اینطور بوده که شخصی بالای هرم قدرت محلی و افراد تحت عنوان رئیس در پایین این ساختار قرار داشتند. و جمعیت هر دهکده بین بیست تا دویست خانوار در نوسان بوده است. میزان مالیات تعیین‌شده برای هر روستا (از بیست تا پانصد تومان) بازتابی از سطح فعالیت اقتصادی، زمین‌های کشاورزی، و میزان نفوذ رئیس طایفه در منطقه است.
با توجه داده های آماری نواحی نظیر کاکی، خورموج، جم و شنبه و بردستان مراکز اصلی اداری و نظامی و اقتصادی دشتی به شمار می‌رفته‌اند و به دلیل موقعیت جغرافیایی‌شان نقش ارتباط‌دهنده بین کوه و دریا را ایفا می‌کردند. بندر بوشهر نیز به عنوان نقطه دریافت مالیات و مرکز تعامل با قدرت‌های خارجی ـ از جمله بریتانیا ـ و حکومت مرکزی نقش محوری داشته است.
از نظر تحولات تاریخی، این گزارش نشان‌دهنده تثبیت ساختاری بر اساس پیوند های خونی و تمرکز قدرت در دست رؤسای محلی است که این گروه زمینه‌ساز شکل‌گیری نظام سیاسی نیمه‌مستقل دشتی تا اواخر دوره قاجار بودند. به لحاظ اجتماعی نیز، تنوع در اندازه و مالیات آبادی‌ها نشانگر تفاوت در سطح منابع طبیعی، دسترسی به آب، زمین کشاورزی و مسیرهای تجاری است.
بازخوانی گزارش *دشتی اصل وجه اجاره آن مبلغ ده هزار تومان است که به حاکم بندر بوشهر داده می‌شود. دهاتی که ابوالجمع محمدخان، پسر حاجی خان دشتی است و ضابط آن است، مالیات می‌گیرد. از بندر بوشهر تا خرموج دوازده فرسخ است.

۱
بشکون با دهات آن ابوالجمعی شاه منصور خان، برادر حاجی خان دشتی و ضابط آن است. طایفه دشتی، رئیس خود ضابط، صد خانه‌وار دارد. از جم تا بشکون هشت فرسخ است.
۲
تهلک، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس محمد حسین، چهل خانه‌وار دارد. از بشکون تا تهلک دو فرسخ است.
۳
کلمه، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس محمد، چهل خانه‌وار دارد. از تهلک تا کلمه سه فرسخ است.
۴
فاریاب، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس علی مشهدی حسین، پنجاه خانه‌وار دارد. از کلمه تا فاریاب دو فرسخ است.
۵
دهرود، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس شاه مراد، پنجاه خانوار دارد. از فاریاب تا دهرود دو فرسخ است.
۶
تنگه رم، مالیات دویست تومان، طایفه دشتی، رئیس شیرعلی، صد خانوار دارد. از دهرود تا تنگ رم دو فرسخ است.
۷
خین، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس نوشاد، چهل خانوار دارد. از تنگ رم تا خین سه فرسخ است.
۸
پوسکان، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس ابراهیم، سی خانوار دارد. از خین تا پوسکان دو فرسخ است.
۹
سرمک، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین، سی خانوار دارد. از پوسکان تا سرمک سه فرسخ است.
۱۰
سرمشهد، مالیات چهل تومان، طایفه دشتی، رئیس عبدالله، سی خانوار دارد. از سرمک تا سرمشهد سه فرسخ است.

۴۷
کاردنه، مالیات چهل تومان، طایفه دشتی، رئیس عبدعلی، سی خانوار دارد. از کشتو تا کاردنه یک فرسخ است.
۴۸
سهو، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس محمد حسن، چهل خانوار دارد. از کاردنه تا سهو دو فرسخ است.
۴۹
گزک، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس محمد، چهل خانوار دارد. از سهو تا گزک یک فرسخ است.
۵۰
مشیله محمد غلامی، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس حیدر، چهل خانوار دارد. از گزک تا مشیله ربع فرسخ است.
۵۱
مشیله عسکر، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس اکبر، سی خانوار دارد. از این مشیله تا آن مشیله ربع فرسخ است.
۵۲
مشیله کوسه، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس مراد، چهل خانوار دارد. از مشیله عسکر تا مشیله کوسه سه و نیم فرسخ است.
۵۳
هلالی، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس عالی، سی خانوار دارد. از مشیله کوسه تا هلالی نیم فرسخ است.
۵۴
شهری، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین عبدو، پنجاه خانوار دارد. از هلالی تا شهری یک فرسخ است.
۵۵
کن خک ( گنخک)، مالیات شصت تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین، چهل خانوار دارد. از شهری تا کن خک دو فرسخ است.
۵۶
اودان ( آبدان)، مالیات دویست تومان، طایفه دشتی، رئیس مظفر، دویست خانوار دارد. از کن خک تا اودان چهار فرسخ است.
۵۷
شنبه، با دهات آن ابوالجمعی حاجی خان دشتی است و ضابط آن است. مالیات دویست تومان، رئیس خود ضابط طایفه دشتی، دویست خانوار دارد. از اودان تا شنبه شش فرسخ است.
۵۸
زی رهک( زیراهک)، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس حسن، سی خانوار دارد. از بری کو تا زی رهک یک فرسخ و نیم است.
۵۹
هدکو، مالیات سی تومان، طایفه دشتی، رئیس حاجی، بیست خانوار دارد. از زی رهک تا هدکو یک فرسخ است.
۶۰
بجیک دان، مالیات بیست تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین عبدعلی، بیست خانوار دارد. از هدکو تا بجیک یک فرسخ است.
۶۱
کرکم دو، مالیات چهل تومان، طایفه دشتی، رئیس حسن، بیست خانوار دارد. از بجیک دو تا کرکم دو یک فرسخ است.
۶۲
قلعه کلات، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس عالی، چهل خانوار دارد. از کرکم دو تا قلعه کلات یک فرسخ است.
۶۳
کاکی، با دهات آن ابوالجمعی جمال خان، پسر حسین خان دشتی است و ضابط آن است. مالیات دویست تومان، رئیس خود ضابط طایفه دشتی، دویست خانوار دارد. از قلعه کلات تا کاکی هشت فرسخ است.
۶۴
خانی، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس حاجی محب، سی خانوار دارد. از کاکی تا خانی دو فرسخ است.
۶۵
با منیر، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس عالی، چهل خانوار دارد. از خانی تا با منیر یک فرسخ است.
۶۶
بادولئی، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس علی، صد خانوار دارد. از با منیر تا بادولئی یک فرسخ است.
۶۷
چخابور، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس محمد عبدو، صد خانوار دارد. از فکی حسنی تا چخابور دو فرسخ است.
۶۸
لاور، مالیات دویست تومان، طایفه دشتی، رئیس ملا عبدالله، چهل خانوار دارد. از چخابور تا لاور دو فرسخ است.
۶۹
فکی احمدو، مالیات چهارصد تومان، طایفه دشتی، رئیس فکی محمدعلی، شصت خانوار دارد. از لاور تا فکی احمدو دو فرسخ است.
۷۰
چم‌کور، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس حاجی علی، سی خانوار دارد. از فکی احمدو تا چم‌کور یک فرسخ است.
۷۱
تاوه‌دراز (طویل دراز)، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس حیدر، سی خانوار دارد. از چم‌کور تا تاوه‌دراز یک فرسخ است.
۷۲
زیارت، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس عبدالله، صد خانوار دارد. از تاوه‌دراز تا زیارت چهار فرسخ است.
۷۳
کوکان، مالیات پانصد تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین حاجی حسن، دویست خانوار دارد. از زیارت تا کوکان دو فرسخ است.
۷۴
لاور، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس عالی حسین، سی خانوار دارد. از کوکان تا لاور یک فرسخ است.
۷۵
بریکو، مالیات پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس علی حاجی حسن، بیست خانوار دارد. از لاور تا بریکو یک فرسخ است.
۷۷
خرموج( خورموج)، مالیات چهارصد تومان، طایفه دشتی، رئیس خود ضابط، شصت خانوار دارد. از بندر بوشهر تا خرموج دوازده فرسخ است.
۷۸
عربی، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس عبدالحسین زایر شمس‌الدین، سی خانوار دارد. از خرموج تا عربی یک فرسخ و نیم است.
۷۹
کلل، مالیات صد و پنجاه تومان، طایفه دشتی، رئیس حسین، چهل خانوار دارد. از عربی تا کلل دو فرسخ است.
۸۰
درازی، مالیات پانصد تومان، طایفه دشتی، رئیس زایر غلامعلی، دویست خانوار دارد. از کلل تا درازی دو فرسخ است.
۸۱
چارک، مالیات صد تومان، طایفه دشتی، رئیس زایر محمدعلی، سی خانوار دارد. از درازی تا چارک یک فرسخ است.
۸۲
حیدری، مالیات دویست تومان، طایفه دشتی، رئیس زایر محمد شریف، سی خانوار دارد. از چارک تا حیدری یک فرسخ است.
۸۳
فکی حسنی، مالیات چهارصد تومان، طایفه دشتی، رئیس فکی محمد، دویست خانوار دارد. از حیدری تا فکی حسنی یک فرسخ است.

منبع ؛ British library
رفرنس آرشیو : Mss Eur F126/49

فصلنــــامـــه ارغنــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

ماهنـــــامـــــه نــامـــه هـامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

گزارش لوییس پلی و تحلیلی بر آن از دشتی در سال ۱۲۴۲ ه.ش.

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ